Benamingen van Trooise standaardgewichten Een Troois standaardgewicht werd naast standaard ook wel dormant, slaper, patroon of waker genoemd. Een dormant werd in de Rekenkamer bewaard. De bronnen In de metrologische literatuur wordt over de oude Hollandse dormant wel het een en ander geschreven. Helaas wordt een dormant daar vaker niet exact benoemd, waardoor niet altijd helder is om welke dormant het nu precies gaat. Met betrekking tot de oude Hollandse dormant wordt getracht daarover helderheid te verschaffen. Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, 573 voetnoot a en 574 voetnoot a; “Keizer Karel de Vyfde, heeft by het 4e Artikel van zyn Placaat van den 4 February 1520, bevolen, dat de Muntmeesters hunne Gewigten zouden laaten yken naar het Patroon, berustende in de Rekenkamer van den Lande, daar de Munt geleegen zou zyn. (a) Zie Groot Placaat Boek, I. Deel, bl. 2605. Karels voorzaaten, Keizer Maximiliaan en Philip, Hertog van Bourgondien, hadden reeds by Placaat van den 14 December 1489 een dergelyk bevel gegeeven: zie ter aangehaalde plaatse p. 2590.” Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, 574; “In gevolge van dien schynt de zogenaamde oude Dormant, in de Rekenkamer van Holland gebragt te zyn. Immers het blykt uit een oorspronkelyk certificaat, op parkement geschreven, en toevallig op den bodem van het foudraal, waarin de Dormant bewaard wordt, gevonden, dat deeze den 21 January 1553 (1554) in de Rekenkamer te Brussel gejusteerd is geworden, tegen een gelyk pyl van vier Marken, ter zelve kamer berustende: en dat die pyl vervolgens den 17 Mey 1554, by Anthonie Carlier, Joris Veselaar en Mr. Jan van den Perre is overgebragt. Dezelve is aldaar bestendig bewaard gebleeven.” Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015 blz. 7; “Pas onder Karel V ontwikkelde zich in Brussel een effectief centraal bestuur voor gewichten.Dit wordt verderop besproken.” (H. Tieleman: dat gebeurt op blz. 13 en 14) Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015 blz. 13, 14 (transcriptie); Onder Filips de Goede/Filips III van Bourgondië (1396-1467) waren een Rekenkamer en verschillende hertogelijke instellingen permanent in Brussel gevestigd. In 1463 vertrouwde hij aan zijn Brusselse Rekenkamer het toezicht op zijn ambtenaren in zijn hertogdom Luxemburg en zijn graafschappen Holland en Zeeland toe. Diens opvolger Karel de Stoute (1433-1477) smolt bij zijn algemene centralisatie en reorganisatie in 1473 de Brusselse Rekenkamer en de Vlaamse van Rijsel tijdelijk samen tot één algemene Rekenkamer te Mechelen. Hertogin Maria van Bourgondië (1457-1482) huwde met Maximiliaan van Oostenrijk (1459-1519). Zij verongelukte in 1482. Haar zoon en erfgenaam Filips de Schone (1478-1506) was nog een kind en het regentschap werd in 1482 toevertrouwd aan Maximiliaan. Filips de Schone nam het staatsroer in handen van 1494 tot 1506. Hij werd opgevolgd door Karel V (1500-1558). Tijdens diens verblijf in Spanje werd hij vertegenwoordigd in de Nederlanden door Margaretha van Oostenrijk (1480-1530), een tante van Karel V en later door Marie van Hongarije (1505-1558). Onder Filips de Schone en Karel V werd Brussel de zetel van de Raad van Brabant, de Kanselarij, het Hof en de Rekenkamers, waarvan de bevoegdheid zich tot de verschillende vorstendommen uitstrekte. In die periode werd Brussel dé Rekenkamer en muntplaats bij uitstek. Een muntplakkaat uit 1489 van Maximiliaan van Oostenrijk en diverse ordonnanties van Karel V uit 1510, 1520 en 1529 verordonneerden dat gewichten gebruikt in de Munt geijkt moesten worden naar het patroon (slaper, dormant) van de Trooise marken, rustende in de Rekenkamer waar de Munt zich bevindt. In Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015 blz. 14, 15 en blz. 45, 46, 47 afbeelding 4a t/m 4f wordt een kistje voor een sluitgewicht van 4 mark, gedateerd 1510, uit De Hallepoort, Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis, inv.nr. 352, beschreven en getoond. Waarschijnlijk is dat het kistje waarin de door van Swinden genoemde “gelyk pyl van vier Marken” uit de Rekenkamer van Brussel in heeft gezeten. “Het kistje heeft de afmetingen; lengte 13,8 cm, breedte 13,2 cm en hoogte 9 cm. Het vakje in het deksel is 2 cm diep en 9,5 cm in het vierkant. In dit vakje steekt nog steeds een opgevouwen perkament van 28 cm lang x 22 cm breed. Voor het eerst wordt de tekst – in het Oud Vlaams geschreven – hier fotografisch weergegeven én letterlijk getranscribeerd.” “Dit perkament leert ons dat er in de Rekenkamer van Brussel een sluitgewicht was dat als standaard diende en versleten was en dat er twee nieuwe sluitgewichten van elk 4 mark besteld werden en gejusteerd in de Rekenkamers van Rijsel en Den Haag in het jaar 1510. De versleten standaard moet al lang in gebruik zijn geweest om zo versleten te zijn. Zeer waarschijnlijk was dit oude standaard sluitgewicht al in gebruik vóór 1500. Het is waarschijnlijk dat één van die twee nieuwe slapers uit 1510 van 4 mark werd vergeleken met het Groot Pijlgewicht van Parijs in 1529. Daartoe werd waarschijnlijk de holle en de volle mark uit de “Grant Pille” gebruikt en de nieuwe slaper werd 24 grein per mark zwaarder bevonden dan de Franse mark. Tillet stelde in 1767 vast, waarschijnlijk aan de hand van een kopie van de slaper, dat deze 21 grein per mark zwaarder woog. Tillet, een Franse wetenschapper vergeleek vele standaarden uit diverse landen met de “Grant Pille”. Zie verderop bij de geschiedenis van het Groot Pijlgewicht.” Waar waren in de Nederlanden de Rekenkamers gevestigd? Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, 574 vermeldt; Een Rekenkamer van Holland (H. Tieleman; in Den Haag). Een Rekenkamer in Brussel in 1553/1554, daar werd toen de oude Hollandse dormant gejusteerd. Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015 blz. 13, 14; Onder Filips de Goede (1396-1467) was er in Brussel een Rekenkamer gevestigd. In 1473 werden de Rekenkamer van Brussel en de Vlaamse van Rijsel tijdelijk samengevoegd tot één algemene Rekenkamer te Mechelen. Onder Filips de Schone (1478-1506) en Karel V (1500-1558) werd Brussel de zetel van de Rekenkamers, waarvan de bevoegdheid zich tot de verschillende vorstendommen uitstrekte. In die periode werd Brussel dé Rekenkamer en muntplaats bij uitstek. Een muntplakkaat uit 1489 van Maximiliaan van Oostenrijk en diverse ordonnanties van Karel V uit 1510, 1520 en 1529 verordonneerden dat gewichten gebruikt in de Munt geijkt moesten worden naar het patroon (slaper, dormant) van de Trooise marken, rustende in de Rekenkamer waar de Munt zich bevindt. In Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015 blz. 14, 15 en blz. 45, 46, 47 afbeelding 4a t/m 4f; Een Rekenkamer in Brussel vóór 1510. Een Rekenkamer in Rijsel, het huidige Franse Lille, in 1510. Een Rekenkamer in Den Haag in 1510. Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015 blz. 7; Pas onder Karel V (1500-1558) ontwikkelde zich in Brussel een effectief centraal bestuur voor gewichten. Conclusie De Nederlanden kenden onder Karel V (1500-1558), zoals van Swinden en Vangroenweghe beschrijven, twee Rekenkamers. De belangrijkste was in Brussel gevestigd, de andere in Den Haag. De oude Hollandse dormant van 4 Trooise mark uit 1510, in Brussel gejusteerd op 21-01-1554 De Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, 573 voetnoot a, 574, 574 voetnoot a (transcriptie); Uit een authentiek op perkament geschreven certificaat, dat op de bodem van het foedraal waarin de oude dormant werd bewaard is gevonden blijkt dat die oude dormant op 21-01-1553/1554 in de Rekenkamer te Brussel was gejusteerd “tegen een gelyk pyl van vier Marken” die daar werd bewaard. De oude dormant is dus een gewicht van 4 mark dat op 21-01-1553/1554 in Brussel werd gejusteerd. Op 17-05-1554 werd de oude dormant door Anthonie Carlier, Joris Veselaar en Mr. Jan van den Perre weer naar de Rekenkamer van Holland (H. Tieleman; in Den Haag) gebracht waar hij steeds is bewaard. Op basis van het feit dat de oude dormant op 17-05-1554 naar Den Haag werd gebracht zal de justering vermoedelijk op 21-01-1554 hebben plaatsgevonden. Dat wordt bevestigd door hetgeen staat in Nederlandse gewichten 1970 blz. 36. Conclusie De oude dormant is een op 21-01-1554 in Brussel gejusteerd gewicht van 4 mark. Uit Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015 blz. 14, 15 en blz. 45, 46, 47 afbeelding 4a t/m 4f kan het volgende worden afgeleid; 1 Eén sluitgewicht van 4 mark werd in 1510 besteld en gejusteerd in de Rekenkamer van Rijsel. 2 Eén sluitgewicht van 4 mark werd in 1510 besteld en gejusteerd in de Rekenkamer van Den Haag. Dat is waarschijnlijk de oude Hollandse dormant. Conclusie De oude Hollandse dormant is vermoedelijk een gewicht van 4 mark uit 1510. De dormant G. Houben 1987; “Enkele jaren geleden liet mr. dr. O. ter Kuile mij enkele sluitgewichten zien uit de collectie van het Rijksmuseum te Amsterdam. Hij had toen nog ernstige twijfels over de origine van het prachtige sluitgewicht van G. de Neve. Ook toonde hij mij een 16 ponds Neurenbergs sluitgewicht, waarop ik drie merken van de Keulse ijkmeester Th. von Dortmann kon determineren. Er zou nog een 16-ponder zijn, maar die was niet voor een bestudering beschikbaar. Meer dan tien jaren geleden heb ik via allerhande wegen geprobeerd te weten te komen waar de Hollandse Dormant, die na 1820 verdwenen was, zou kunnen zijn. De Gecommitteerde Raden van Holland en de Rekenkamer van Holland in Den Haag hadden het kostbare stuk gedurende lange tijd onder hun beheer. Maar alle moeite was tevergeefs. Nu is er eind 1986 een publikatie verschenen over een groot aantal bronzen/messing voorwerpen uit het Rijksmuseum (zie in mijn artikeltje over literatuur onder "Koper en Brons" door O. ter Kuile). De 16-ponder, die ik niet eerder gezien had, blijkt goed gedetailleerd afgebeeld en beschreven te zijn (No. 335). Wie schetst mijn uiterste verbazing toen ik opeens realiseerde dat dit de verloren gewaande DORMANT van Holland en West-Friesland moest zijn, waarnaar onder meer door J.H. van Swinden uitvoerig werd verwezen (o.a. in zijn "Verhandeling over Volmaakte Maaten en Gewigten", 1802, Amsterdam, pp. 371, 406 en 573/575).” De dormant G. Houben 1987; “Toen de "Oude Dormant", die omstreeks 1510/1520 gemaakt was, vermist werd, maakte Georg Weinmann te Neurenberg in opdracht een nieuwe, naar het voorbeeld van de "Zeeuwse Dormant" (eveneens van 16 trooise ponden, die van 1612 dateert en zich thans in het museum van 's Rijks Munt te Utrecht bevindt; zie afb. 15 in "2000 Jaar Gewichten in de Nederlanden", 1980). De gelijkenis tussen beide is frappant, alleen zijn op de Zeeuwse Dormant als ijkmerken slechts die van Lenard van den Gheere (IV) te identificeren. (N.B. het door Van Swinden opgegeven jaartal 1731 heeft vermoedelijk betrekking op een tweede vermissing van de Oude Dormant. Begin 1800 was hij nog in Den Haag aanwezig, maar sedertdien is hij wederom zoek).” In De dormant G. Houben 1987 staat over de oude dormant; 1 De oude dormant werd omstreeks 1510/1520 gemaakt. Zoals al aangetoond werd de oude dormant in 1510 vervaardigd. 2 De oude dormant werd voor de eerste keer vermist rond 1614, immers toen werd de nieuwe dormant / de dormant van Holland en West-Friesland naar de Zeeuwse dormant vervaardigd. 3 De oude dormant werd in 1731 vermoedelijk voor de tweede keer vermist. De oude dormant was begin 1800 nog in Den Haag aanwezig, maar is sindsdien weer zoek. Conclusie J.H. van Swinden vernoemt in Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, 574 het patroon dat in de Rekenkamer van het land waar de Munt gevestigd was werd bewaard, en de oude dormant van 4 mark uit 1510 en niet, zoals Houben in De dormant G. Houben 1987 abusievelijk beweert, de dormant van Holland en West-Friesland van 16 pond uit 1614. Beschrijvingen van de oude dormant in latere metrologische literatuur In de latere metrologische literatuur wordt over de oude dormant ook nog het een en ander geschreven. De getrokken conclusies worden daarin bevestigd. Over de standaarden J.G. Berck 1931 blz. 30; “Bij het plakkaat van Leicester van 4 Augustus 1586 (Groot Placaet Boek I p. 2641) werd o.m. bepaald, dat er vervaardigd moest worden: "een juiste ende rechtveerdich Troys ghewichte", gejusteerd naar den in de Rekenkamer van Holland berustenden slaper (H. Tieleman; de oude dormant van 4 mark uit 1510), terwijl dit gewicht geleverd moest worden aan den IJk- of Justeermeester, die speciaal belast werd met het ijken en justeeren van de in den goud- en zilverhandel gebruikt wordende gewichten. Hier wordt dus het Trooisch gewicht met name genoemd. Het plakkaat van de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden van 21 Maart 1606 (Groot Placaet Boek I p. 2687) herhaalde niet alleen hetgeen bij laatstgenoemd plakkaat was bepaald, doch beval bovendien, dat in de Rekenkamer van elke Provincie een dormant of slaper, gejusteerd naar dien, berustende in de Rekenkamer van Holland (H. Tieleman; de oude dormant van 4 mark uit 1510), gedeponeerd moest worden. Naar aanleiding daarvan werd in 1612 een Dormant, gejusteerd naar den bovengenoemden Hollandschen Dormant (H. Tieleman; de oude dormant van 4 mark uit 1510), gedeponeerd in de Rekenkamer van Zeeland.” Conclusie 1 Genoemd wordt de oude dormant van 4 mark uit 1510. Immers het plakkaat van Leicester d.d. 04-08-1586 bepaalde onder meer dat er "een juiste ende rechtveerdich Troys ghewichte" vervaardigd moest worden, gejusteerd naar de in de Rekenkamer van Holland bewaarde slaper (H. Tieleman; de oude dormant van 4 mark uit 1510), terwijl dit gewicht geleverd moest worden aan den IJk- of Justeermeester, die speciaal belast werd met het ijken en justeeren van de in den goud- en zilverhandel gebruikt wordende gewichten. Hier wordt dus het Trooisch gewicht met name genoemd. 2 Genoemd wordt de, naar de oude Hollandse dormant van 4 mark uit 1510 gejusteerde, dormant die in 1612 werd gedeponeerd in de Rekenkamer van Zeeland. Dit is de Zeeuwse dormant van 16 pond uit 1612. Immers het plakkaat van de Staten-Generaal der Vereenigde Nederlanden van 21-03-1606 herhaalde niet alleen hetgeen bij het plakkaat van Leicester was bepaald, maar verordonneerde bovendien, dat in de Rekenkamer van elke Provincie een dormant of slaper, gejusteerd naar de dormant die werd bewaard in de Rekenkamer van Holland (H. Tieleman; de oude dormant van 4 mark uit 1510), gedeponeerd moest worden. Naar aanleiding daarvan werd in 1612 een dormant, gejusteerd naar de bovengenoemde Hollandse dormant (H. Tieleman; de oude dormant van 4 mark uit 1510), gedeponeerd in de Rekenkamer van Zeeland. Nederlandse gewichten 1970 blz. 36, verwijzend naar Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, hetgeen echter blz. 573, 574, 575 dient te zijn; “Van het Troois gewicht waren in Holland twee standaarden aanwezig. In de eerste plaats de zogenaamde Oude Dormant, een pijlgewicht dat in 1554 in Brussel was gejusteerd. Dit is de standaard die in het plakkaat van LEICESTER wordt bedoeld. Naar deze slaper hadden de Staten van Zeeland in 1612 een gewicht van 16 pond laten justeren, de Zeeuwse Dormant, die zich nu (H. Tieleman; in 1970) bevindt in ’s Rijks Munt. Toen in 1731 de Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) zoek bleek heeft het Zeeuwse gewicht op zijn beurt weer gediend voor de vervaardiging van een nieuwe standaard. De oude Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) werd later toch weer teruggevonden. Waar de beide Hollandse gewichten (H. Tieleman; de dormant van 4 mark uit 1510, en de dormant van 16 pond uit 1731) nu worden bewaard (H. Tieleman; in 1970) is ons niet bekend. (102, blz. 573)” Nederlandse gewichten 1970 blz. 91, verwijzend naar Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, hetgeen blz. 573, 574, 575 dient te zijn; “Van het Troois gewicht waren er in Holland twee standaarden. In de eerste plaats de zogenaamde oude Dormant, een pijlgewicht dat in Brussel was gejusteerd, “tegen een gelijk pijl van vier Marken” (102, blz. 573), blijkbaar dus een pijlgewicht van 2 pond. Naar deze standaard hebben de Staten van Zeeland in 1612 een gewicht van 16 pond laten justeren, de Zeeuwse Dormant, thans (H. Tieleman; in 1970) bewaard in ’s Rijks Munt te Utrecht. Toen in 1731 de Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) zoek was heeft dit gewicht op zijn beurt weer gediend voor de vervaardiging van een nieuwe “slaper”. De oude Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) werd later terug gevonden. Waar deze beide gewichten (H. Tieleman; de dormant van 4 mark uit 1510, en de dormant van 16 pond uit 1731) zich thans (H. Tieleman; in 1970) bevinden is niet bekend.” 2000 jaar gewichten 1980 blz. 36; “Bij de instelling van het ijkmeester-generaalschap was er natuurlijk nog slechts één generale standaard noodzakelijk. Dat was de zogenaamde oude dormant, een in Neurenberg vervaardigd sluitgewicht van 4 marc, dat in 1554 in Brussel gejusteerd was. Het is intussen evenals de latere dormant (of slaper) van Holland en West-Friesland zoekgeraakt. De Zeeuwse dormant, een sluitgewicht van 16 pond, werd in 1612 geijkt; het bevindt zich thans in ’s Rijks Munt te Utrecht.” De Zeeuwse dormant wordt afgebeeld in 2000 jaar gewichten 1980 blz. 37 afbeelding 15. Eindconclusie over de oude dormant De oude Hollandse dormant is hoogstwaarschijnlijk een sluitgewicht van 4 Trooise mark uit 1510 dat op 21-01-1554 in de Rekenkamer te Brussel was gejusteerd “tegen een gelyk pyl van vier Marken” die daar werd bewaard. Waar werd de oude dormant van 4 mark uit 1510 bewaard? Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, 573 voetnoot a, 574, 574 voetnoot a; Hier spreekt van Swinden alleen over het patroon dat in de Rekenkamer van het land waar de Munt gevestigd was werd bewaard en over de oude dormant van 4 mark uit 1510 en niet, zoals Houben in De dormant G. Houben 1987 abusievelijk beweert, over de dormant van Holland en West-Friesland van 16 pond uit 1614.
Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, 574; “In gevolge van dien (H. Tieleman; het 4e Artikel van het Plakkaat van Karel V d.d. 04-02-1520) schynt de zogenaamde oude Dormant, in de Rekenkamer van Holland (H. Tieleman; in Den Haag) gebragt te zyn.” Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573; “…..het Trooisch Gewigt gesprooken; van de twee Slaapers die in den Haag bewaard worden, en…..” In Den Haag werden dus twee slapers bewaard. Verhandeling van Swinden 1802 blz. 406; De zelfde Slaaper komt overeen met dien welke door den Ykmeester Groengragt gebruikt werdt : maar hy is wel drie Aazen op ieder Mark zwaarder dan de Slaaper, of Dormant, die onder de voormaalige Gecommiteerde Raaden van Holland in den Haag was berustende, en aldaar nog zorgvuldig bewaard wordt. (a)” Verhandeling van Swinden 1802 blz. 406 voetnoot a; “Dit blykt uit proeven desweegens opzettelyk genomen. Door de vriendelykheid van den Secretaris van het voormaalig Intermediair Bestuur van Holland, van Spaan, is het mynen Medegedeputeerden Aeneae en my mogen gebeuren, op den 1 Augustus 1798, de twee Haagsche Slaapers, of Dormants te zien. Wy vonden de oude op één Marc omtrent drie Aazen ligter dan het Patroon voor my door Nagel gemaakt.” Conclusie Op 01-08-1798 waren er in Den Haag nog twee dormanten aanwezig; 1 De oude dormant van 4 mark uit 1510. 2 De dormant die door de voormalige Gecommiteerde Raaden van Holland in Den Haag werd beheerd, en daar nog zorgvuldig werd bewaard. Dat is de dormant van Holland en West-Friesland van 16 pond uit 1614. Immers in De dormant G. Houben 1987 staat dat de Gecommitteerde Raden van Holland en de Rekenkamer van Holland in Den Haag die dormant gedurende lange tijd onder hun beheer hadden. Verhandeling van Swinden 1802 blz. 574, 575; “Dan in het jaar 1731, de oude Hollandsche Dormant vermist geworden zynde, hoewel dezelve naderhand wederom gevonden is, heeft men eenen nieuwen Dormant naar den Zeeuwschen Dormant laaten vervaardigen: welke nieuwe Dormant dan ook in Den Haag aanwezig is.” Conclusie De oude dormant van 4 mark uit 1510 en nieuwe dormant van 16 pond uit 1731 werden in 1802 in Den Haag bewaard. In de latere metrologische literatuur wordt over plaats waar de oude dormant ook nog het een en ander geschreven. De getrokken conclusies worden daarin bevestigd. Over de standaarden J.G. Berck 1931 blz. 29; “Volgens het hierboven genoemde plakkaat van 1520 (H. Tieleman; van 04-02-1520) moest daarom in de Rekenkamer van de provincie, waarin de Munt gelegen was, een standaard van het Mark berusten. Naar aanleiding hiervan schijnt in de Rekenkamer van Holland de z.g. oude Dormant, die in 1553 (of 1554) tegen den "slaper", berustende in de Rekenkamer te Brussel, gejusteerd is geworden (v. Swinden, Volmaakte Maaten en Gewigten, p. 574.), geplaatst te zijn.”
Met andere woorden; naar aanleiding van het Muntplakkaat van 04-02-1520 schijnt de oude dormant die in 1553/1554 te Brussel was gejusteerd (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510 die in 1554 te Brussel was gejusteerd) in de rekenkamer van Holland (H. Tieleman; in Den Haag) geplaatst te zijn. Nederlandse gewichten 1970 blz. 36, verwijzend naar Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, hetgeen blz. 573, 574, 575 dient te zijn; “Van het Troois gewicht waren in Holland twee standaarden aanwezig. In de eerste plaats de zogenaamde Oude Dormant, een pijlgewicht dat in 1554 in Brussel was gejusteerd. Dit is de standaard die in het plakkaat van LEICESTER wordt bedoeld. Naar deze slaper hadden de Staten van Zeeland in 1612 een gewicht van 16 pond laten justeren, de Zeeuwse Dormant, die zich nu (H. Tieleman; in 1970) bevindt in ’s Rijks Munt. Toen in 1731 de Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510 zoek bleek heeft het Zeeuwse gewicht op zijn beurt weer gediend voor de vervaardiging van een nieuwe standaard. De oude Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) werd later toch weer teruggevonden. Waar de beide Hollandse gewichten (H. Tieleman; de dormant van 4 mark uit 1510, en de dormant van 16 pond uit 1731) nu (H. Tieleman; in 1970) worden bewaard is ons niet bekend. (102, blz. 573)” Conclusie Waar de oude dormant van 4 mark uit 1510 en nieuwe dormant van 16 pond uit 1731 in 1970 werden bewaard was onbekend. Nederlandse gewichten 1970 blz. 91, verwijzend naar Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, hetgeen blz. 573, 574, 575 dient te zijn; “Van het Troois gewicht waren er in Holland twee standaarden. In de eerste plaats de zogenaamde oude Dormant, een pijlgewicht dat in Brussel was gejusteerd, “tegen een gelijk pijl van vier Marken” (102, blz. 573), blijkbaar dus een pijlgewicht van 2 pond. Naar deze standaard hebben de Staten van Zeeland in 1612 een gewicht van 16 pond laten justeren, de Zeeuwse Dormant, thans (H. Tieleman; in 1970) bewaard in ’s Rijks Munt te Utrecht. Toen in 1731 de Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) zoek was heeft dit gewicht op zijn beurt weer gediend voor de vervaardiging van een nieuwe “slaper”. De oude Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) werd later terug gevonden. Waar deze beide gewichten (H. Tieleman; de dormant van 4 mark uit 1510 en de dormant van 16 pond uit 1731) zich thans (H. Tieleman; in 1970) bevinden is niet bekend.” Conclusie Waar de oude dormant van 4 mark uit 1510 en nieuwe dormant van 16 pond uit 1731 in 1970 werden bewaard was onbekend. Over de standaarden J.G. Berck 1931 blz. 31; “In 1731 werd de oude Hollandsche Dormant vermist; er is een nieuwe Dormant, die gejusteerd werd naar den Zeeuwschen Dormant vervaardigd. Later is de oude Dormant teruggevonden; beiden, de oude en de nieuwe (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510 en van 16 pond uit 1731), bleven in de Rekenkamer in Den Haag berusten.”
Conclusie De oude dormant van 4 mark uit 1510 en de nieuwe van 16 pond uit 1731 werden in de Rekenkamer in Den Haag bewaard. De dormant G. Houben 1987; (N.B. het door Van Swinden opgegeven jaartal 1731 heeft vermoedelijk betrekking op een tweede vermissing van de Oude Dormant. Begin 1800 was hij nog in Den Haag aanwezig, maar sedertdien is hij wederom zoek).” Conclusie De oude dormant van 4 mark uit 1510 was begin 1800 nog in Den Haag aanwezig maar is sindsdien weer zoek. De vermissing van de oude dormant van 4 mark uit 1510 De eerste vermissing van de oude dormant rond 1614 De dormant G. Houben 1987; “Toen de "Oude Dormant", die omstreeks 1510/1520 gemaakt was, vermist werd, maakte Georg Weinmann te Neurenberg in opdracht een nieuwe, naar het voorbeeld van de "Zeeuwse Dormant" (eveneens van 16 trooise ponden, die van 1612 dateert en zich thans in het museum van 's Rijks Munt te Utrecht bevindt; zie afb. 15 in "2000 Jaar Gewichten in de Nederlanden", 1980). De gelijkenis tussen beide is frappant, alleen zijn op de Zeeuwse Dormant als ijkmerken slechts die van Lenard van den Gheere (IV) te identificeren. Conclusie Dit betreft de eerste vermissing van de oude dormant uit 1510 rond 1614 en gaat over de door Georg Weinmann vervaardigde dormant van Holland en West-Friesland van 16 pond die in 1614 werd gejusteerd. De tweede vermissing van de oude dormant in 1731 Verhandeling van Swinden 1802 blz. 574, 575; “Dan in het jaar 1731, de oude Hollandsche Dormant vermist geworden zynde, hoewel dezelve naderhand wederom gevonden is, heeft men eenen nieuwen Dormant naar den Zeeuwschen Dormant laaten vervaardigen: welke nieuwe Dormant dan ook in Den Haag aanwezig is.” Conclusie De oude dormant van 4 mark uit 1510 was in 1731 weer zoek en is later weer teruggevonden. Nederlandse gewichten 1970 blz. 36, verwijzend naar Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, hetgeen blz. 573, 574, 575 dient te zijn; “Van het Troois gewicht waren in Holland twee standaarden aanwezig. In de eerste plaats de zogenaamde Oude Dormant, een pijlgewicht dat in 1554 in Brussel was gejusteerd. Dit is de standaard die in het plakkaat van LEICESTER wordt bedoeld. Naar deze slaper hadden de Staten van Zeeland in 1612 een gewicht van 16 pond laten justeren, de Zeeuwse Dormant, die zich nu (H. Tieleman; in 1970) bevindt in ’s Rijks Munt. Toen in 1731 de Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510 zoek bleek heeft het Zeeuwse gewicht op zijn beurt weer gediend voor de vervaardiging van een nieuwe standaard. De oude Dormant (H. Tieleman; van 4 uit 1510) werd later toch weer teruggevonden. Waar de beide Hollandse gewichten (H. Tieleman; de dormant van 4 mark uit 1510, en de dormant van 16 pond uit 1731) nu (H. Tieleman; in 1970) worden bewaard is ons niet bekend. (102, blz. 573)” Conclusie Dit betreft de tweede vermissing van de oude dormant in 1731. De oude dormant van 4 mark uit 1510 was in 1731 weer zoek en is later (H. Tieleman; onbekend is wanneer) weer teruggevonden. Nederlandse gewichten 1970 blz. 91, verwijzend naar Verhandeling van Swinden 1802 blz. 573, hetgeen blz. 573, 574, 575 dient te zijn; “Van het Troois gewicht waren er in Holland twee standaarden. In de eerste plaats de zogenaamde oude Dormant, een pijlgewicht dat in Brussel was gejusteerd, “tegen een gelijk pijl van vier Marken” (102, blz. 573), blijkbaar dus een pijlgewicht van 2 pond. Naar deze standaard hebben de Staten van Zeeland in 1612 een gewicht van 16 pond laten justeren, de Zeeuwse Dormant, thans (H. Tieleman; in 1970) bewaard in ’s Rijks Munt te Utrecht. Toen in 1731 de Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) zoek was heeft dit gewicht op zijn beurt weer gediend voor de vervaardiging van een nieuwe “slaper”. De oude Hollandse Dormant (H. Tieleman; van 4 mark uit 1510) werd later terug gevonden. Waar deze beide gewichten (H. Tieleman; de dormant van 4 mark uit 1510 en de dormant van 16 pond uit 1731) zich thans (H. Tieleman; in 1970) bevinden is niet bekend.” Conclusie Dit betreft de tweede vermissing van de oude dormant in 1731. De oude dormant van 4 mark uit 1510 was in 1731 weer zoek en is later (H. Tieleman; onbekend is wanneer) weer teruggevonden. De dormant G. Houben 1987; (N.B. het door Van Swinden opgegeven jaartal 1731 heeft vermoedelijk betrekking op een tweede vermissing van de Oude Dormant. Begin 1800 was hij nog in Den Haag aanwezig, maar sedertdien is hij wederom zoek).” Conclusie Dit betreft de tweede vermissing van de oude dormant in 1731. Conclusies over de vermissing van de oude dormant van 4 mark uit 1510 Uit de literatuurvergelijking blijkt dat de oude dormant in het verleden twee keer werd vermist, rond 1614 en in 1731. Naar aanleiding van de eerste vermissing werd, naar het voorbeeld van de Zeeuwse dormant van 16 pond uit 1612, de in 1614 gejusteerde dormant van Holland en West-Friesland van 16 pond vervaardigd. Naar aanleiding van de tweede vermissing werd, eveneens naar het voorbeeld van de Zeeuwse dormant van 16 pond uit 1612, de dormant van 16 pond uit 1731 vervaardigd. Literatuur 2000 jaar gewichten 1980. 2000 jaar gewichten in de Nederlanden, door D.A.Wittop Koning en G.M.M. Houben. Uitgeversmaatschappij De Tijdstroom, Lochem-Poperinge. 1980. De dormant G. Houben 1987. De dormant van Holland en West-Friesland teruggevonden!, door Gerard Houben, Meten en Wegen van juni 1987, blz. 1357. Koper & Brons O. ter Kuile 1986. Koper & Brons, katalogus van de koperen en bronzen voorwerpen van het Rijksmuseum te Amsterdam, door Mr. Dr. Onno ter Kuile. Staatsuitgeverij te 's-Gravenhage. 1986. Meten en Wegen 1973-heden. Meten en Wegen, tijdschrift van de Gewichten en Maten Verzamelaars Vereniging te Amsterdam. 1973-heden. Nederlandse gewichten 1970. Nederlandse gewichten, door K.M.C.Zevenboom en Dr. D.A.Wittop Koning. Tweede aangevulde druk. N.V. Uitgeversmij De Tijdstroom, 1970. Over de standaarden J.G. Berck 1931. Over de standaarden van het Keulsch, Engelsch, Fransch, Hollandsch Trooisch, Amsterdamsch en Brabantsch gewicht van de 13e tot het begin der 19e eeuw, door J.G. Berck, uit 1931. Standaard sluitgewichten Vangroenweghe 2015. Standaard sluitgewichten uit Neurenberg periode ca. 1450 tot 1800, door Daniel Vangroenweghe, 2015. Verhandeling van Swinden 1802. Verhandeling over volmaakte maaten en gewigten door J.H. van Swinden, 1802. www.goudenzilverweging.nl
Foto: Webmuseum goudenzilverweging.nl
