Edelstenen

Edelstenen
Edelstenen zijn zeldzame gesteenten die meestal worden bewerkt en verwerkt in sieraden en sierobjecten. Edelstenen beschikken over een aantal specifieke kenmerken;

Schoonheid, daaronder vallen visuele aspecten zoals kleur, glans, vuur, doorzichtigheid en lichteffecten.

Duurzaamheid, daarbij wordt gekeken naar hardheid, breekbaarheid, splijtbaarheid en chemische bestendigheid.

Zeldzaamheid, daarbij wordt gekeken naar hoe vaak een steen in de natuur voorkomt.

Al sinds de oudste beschavingen spreken kleurstenen tot de verbeelding, in al hun pracht geven zij glans en kleur aan gouden sieraden en aan het leven van alledag. Al eeuwen lang worden aan mooie en zeldzame edelstenen magische eigenschappen toegekend. Van veel edelstenen werd gedacht dat ze bijzondere krachten bezaten en dat een edelsteen die harmonieerde met zijn eigenaar een grote invloed op zijn bestaan kon uitoefenen.

Het slijpen van edelstenen
Edelstenen kunnen in vele verschillende vormen geslepen worden. Het basisonderscheid wordt gemaakt tussen cabochon, waarbij de edelsteen in een bolle vorm wordt geslepen, en gefacetteerd, waarbij het oppervlak van de edelsteen in verschillende facetten wordt geslepen. Dat wil zeggen dat het oppervlak van de edelsteen in een zodanige vorm wordt geslepen dat er verschillende facetten worden gevormd, met andere woorden een aantal, relatief kleine, geslepen platte vlakken.

Bij het slijpen kijkt men naar verschillende eigenschappen van de steen, waaronder de kleur, de kleurverdeling, de insluitsels, de speciale lichteffecten, de dispersie en de breuk- en slijvlakken. Edelstenen worden verwerkt tot onder meer halskettingen, oorbellen, armbanden en vele andere sieraden. Net als diamant worden de overige edelstenen ook voor industriële toepassingen gebruikt.

Noot
Cabochon is de benaming voor een slijptechniek van edelstenen en halfedelstenen en de benaming voor de stenen die hiermee worden verkregen. De natuurlijke stenen worden eerst in een vorm geslepen (bijvoorbeeld in een hartvorm, een ovaal of een vierkant) waarna er van de bovenkant laagjes af worden geslepen totdat de steen bol geworden is. Voor het cabochonslijpen is een slijpmachine nodig die met slijpschijven of slijpbanden is uitgerust.

Noot
Halfedelsteen is een onjuiste benaming voor een edelsteen die niet tot de edelsteensoorten diamant, saffier, smaragd of robijn behoort. De term wordt officieel sinds 1967 niet meer gebruikt. De voormalige halfedelstenen zijn op het vlak van schoonheid, duurzaamheid en zeldzaamheid, de kwaliteiten van een edelsteen, niet per definitie van mindere waarde. De geldwaarde van diamanten, saffieren, smaragden en robijnen (de echte edelstenen) ligt ook lang niet altijd hoger dan die van de halfedelstenen. In de handel wordt de foutieve benaming halfedelstenen echter nog vaak gebruikt.

Bekende edelstenen (in alfabetische volgorde)

Amethist; een variëteit van het mineraal kwarts. Amethist zou een versoberende invloed hebben en vrede en rust brengen. Omdat de kleur paars koningen altijd heeft bekoord, wordt amethist veel aangetroffen in de oude Griekse en Egyptische ornamenten, evenals in de Britse kroonjuwelen. Belangrijkste vindplaatsen zijn Brazilië, Uruguay en Zambia.
Kleur; licht tot donker violet c.q. in schakeringen van lichtlila tot donkerpaars. De perfecte amethist heeft een diepe paarse kleur met roze vlammen die de steen “vuur” geven.

Aquamarijn; een variëteit van het mineraal beril. Aquamarijn is een vrij kostbare edelsteen.
Keur; kleurloos, bleekgroen, groen, geelgroen, geel, bleekblauw, blauw, blauwgroen en roze.

Carneool; doorschijnende tot ondoorzichtige chalcedoonvariëteit. Het behoort tot de kwartsen.
De oude Nederlandse naam is kornalijn.
Kleur; vleesrood tot bruinrood, donkerrood en oranjerood.
Het element dat de rode kleur veroorzaakt, is ijzer dat in kleine onzuiverheden in het mineraal zit. Door verhitting kan de kleur verdiepen. Carneool is genoemd naar het Latijnse carnis, dat vlees betekent.

Citrien of citroenkwarts; de citroengele doorschijnende variant van het mineraal kwarts.
Kleur; geel.

Diamant; een zeer hard mineraal dat er na een juiste bewerking letterlijk en figuurlijk schitterend uitziet.
Kleur; meestal kleurloos, wit, maar ook grijs, geel, roze, blauw, bruin en zwart.

Granaat; de granaatgroep bevat mineralen met een kubisch kristalstelsel. De naam granaat is afkomstig van het Latijnse woord granatus en refereert aan malum garanatum (graatnaatappel), een plant met rode zaden die lijken op veel gevonden granaatkristallen. Er wordt verteld dat Noach een grote granaat in zijn ark ophing om zijn reis te verlichten. Granaten zouden namelijk de weg wijzen gedurende de nacht en bovendien beschermen tegen nachtmerries en een tegengif vormen bij slangenbeten. Granaten worden gevonden in de Verenigde Staten, Afrika, Sri-lanka, Brazilië en India.
Kleur; granaten zijn in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt en wat de naam suggereert, niet altijd rood, maar kunnen paars, rood, bruinrood, violetrood, oranje, geelgroen, geel, groen, bruin, zwartbruin, zwart, roze of kleurloos zijn. Het bekendst is echter de donkerrode granaat, maar granaten worden in vele kleuren, feitelijk in alle kleuren behalve blauw, gevonden.
In 1998 werd in Bekily, op het eiland Madagaskar, voor het eerst een blauwroze granaat gevonden. Deze variant geldt als zeer zeldzaam.

Hematiet; een mineraal dat voornamelijk bestaat uit ferri-oxidekristallen.
Kleur; grijs tot zwart, roodbruin en rood verweerd.
Naast andere variëteiten komt hematiet voor als het rode bloedsteen en het grijszwarte tot zwarte ijzerglas en ijzerglimmer. Bloedsteen is een vormvariëteit van hematiet en wordt ook wel kidney ore, rother glaskopf, bloodstone, sanguine, blutstein, eisenniere, röthel of reddle genoemd.

Labradoriet; een mineraal dat behoort tot de veldspaten.
Kleur; kleurloos, wit, grijs of lichtgroen en donkerblauw tot grijszwart.

Lapis lazuli oflazuursteen; een ondoorzichtig, vrij zacht gesteente.
Kleur; intens azuurblauw.

Maansteen; de meest voorkomende maansteen bestaat uit het mineraal orthoklaas. Maansteen wordt al sinds de oudheid als edelsteen bewerkt.
Kleur; allerlei kleuren zoals blauw, grijs, wit, roze, groen en bruin.

Onyx; een mineraal en een variëteit van kwarts.
Kleur; diverse kleuren. Onyxen zijn tweekleurige nesosilicaten, waarbij de kleuren als lagen of banden met elkaar verweven zijn. Onyx is verwant aan agaat, een vierkleurige kwartsvariant. Er zijn verschillende soorten onyx, waarbij de basisnaam onyx normaal gesproken gebruikt wordt om een mineraal aan te duiden met witte en zwarte lagen. Daarnaast kennen we ook de sardonyx met witte en roodbruine (de kleur die sard genoemd wordt) lagen en carneool of carneoolonyx (met vuurrode en witte lagen).

Opaal; de mineraloïde opaal is een amorfe variëteit van kwarts.
Kleur; wit, geel, rood, bruin en blauw.

Peridoot, olivijn of chrysoliet; het meest voorkomende mineraal op aarde.
Kleur; geelgroen, olijfgroen, groenzwart en roodbruin.

Robijn; een rode edelsteen, een variëteit van het mineraal korund waarin de kleur hoofdzakelijk door chroom wordt veroorzaakt.
Kleur; rood.

Saffier; een kostbare edelsteen, het is een transparant korund. In het verleden werd de saffier door heksen en priesters gedragen omdat de steen hen in staat zou stellen de toekomst te voorspellen en wonderen te verklaren. De blauwe steen wordt gevonden in Sri-Lanka, Thailand, Cambodja, Birma, Kashmir, Australië, Nigeria, Kenia, Tanzania, China en in de Verenigde Staten.
Kleur; blauw, violet, blauwviolet, groen en geel.
Blauwe saffieren van goede kwaliteit worden over het algemeen geclassificeerd als één van de meest waardevolle edelstenen. Ze vertonen een rijkdom aan schakeringen van lichtblauw tot diep nachtblauw.

Smaragd; een variëteit van het mineraal beril, dat als de edelste steen uit de berylgroep geldt.
Kleur; smaragdgroen of donkergroen.

Toermalijn; is een groep van mineralen. Als edelstenen gebruikte men van oudsher rubellieten.
Kleur; toermalijn komt met gemengde kleuren voor. Naar de kleur worden in de handel de volgende variëteiten onderscheiden.
Achroiet; kleurloos of bijna kleurloos, zeer zeldzaam en duur
Rubelliet; roze tot rood, soms met een zweem naar violet. Het waardevolste is de robijnkleur.
Draviet; geelbruin tot donkerbruin.
Verdeliet; alle tinten groen.
Indigoliet; blauw in alle termen.
Siberiet; lilarood tot violetblauw, gedeeltelijk ook als synoniem van rubelliet gebruikt.
Schörl (afgeleid van een oude mijnwerkersuitdrukking); zwart, veel gebruikt bij rouwkleding.
Tegenwoordig gebruikt men in plaats van de variëteitsnamen steeds vaker een kleuraanduiding; bijvoorbeeld gele toermalijn en roze toermalijn.

Topaas; een mineraal dat als edelsteen wordt verwerkt. Van alle kleurstenen wordt aan topaas de meeste genezende krachten toegedicht. Zo zou topaas in staat zijn om slapeloosheid te verhelpen, verhitte gemoederen te bedaren en zowel krankzinnigheid als astma te genezen.
Topaas wordt gewonnen in Brazilië, Nigeria, Sri-Lanka, Pakistan en China.
Kleur; kleurloos, bleekblauw, strogeel, geel, goudgeel, geelbruin, bruin, lichtblauw, roze, rood en oranjerood.
Pure topaas is transparant en kleurloos, maar door verontreinigingen kan het in veel verschillende kleuren voorkomen. De transparante, goudgele topaas is de bekendste. Oranjerode topaas wordt Imperiaal genoemd en is heel zeldzaam en kostbaar.
Veel topazen krijgen hun blauwe of roze kleur kunstmatig door verhitting.
Mystieke topaas c.q. mystic topaz is geen kleurvariant, maar een topaas die met een dunne filmlaag gecoat is waardoor een regenboogeffect ontstaat.

Turkoois; het mineraal turkoois is genoemd naar Turkije, het land dat het passeerde toen het mineraal voor het eerst Europa bereikte. Turkoois komt overigens voor zover bekend niet in Turkije voor. Al ver voor onze jaartelling werd turkoois verwerkt in sieraden, amuletten en als ingrediënt in cosmetica. Tijdens de zestiende eeuw was turkoois heel geliefd bij indianen. Zij waren van mening dat de edelstenen jagers naar hun prooien zou leiden en voorspoed en geluk op ieders pad zou brengen. Turkoois van de beste kwaliteit wordt gevonden in het noordoosten van Iran.
Kleur; turkoois wordt gevonden in alle kleuren tussen blauw/hemelsblauw en blauwgroen/appelgroen maar ook in lichtbruin. De kleur turkoois is genoemd naar dit mineraal.
Turkoois (ook turquoise of Turks groen) is de benaming voor kleuren die qua tint overeenkomen met de kleur van het mineraal turkoois. De kleur is ongeveer gelijk aan cyaan en groenblauw, maar is doorgaans wat groeniger. De kleur is in de jaren 1950 door de Nederlandse Spoorwegen gebruikt als standaardkleur voor snelle reizigerstreinen.

In de 18^e en begin 19^e eeuw was het mode om sieraden te maken waarin iemands naam of initialen verwerkt waren. Bij de keuze van de edelstenen liet men zich leiden door de eerste letter van de naam van de edelsteen en zo ontstond het edelstenenalfabet. Ook werden er gedurende de negentiende eeuw soortgelijke acrostichon- of naamdichtsieraden gemaakt waarbij sentimenten in edelstenen werden uitgedrukt. Het bekendste is de Engelse regard-ring, een verlovingsring waarbij het woord regard (achting) gevormd werd door de edelstenen ruby (robijn), emerald (smaragd), garnet (granaat), amethyst (amethist) en diamond (diamant).

Het edelstenenalfabet
A = Amethist, Apatiet
B = Bergkristal
C = Citrien, Calciet
D = Diamant
E = Epidoot
F = Fluoriet
G = Granaat
H = Heliotroop
I = Iriskwarts
J = Japis
K = Kattenoog (Tijgeroog, Valkenoog), Kwarts, Kristal
L = Lazuriet, Lapis Lazuli
M = Malachiet
N = Nefriet
O = Opaal
P = Peridoot
Q = niet ingevuld
R = Robijn
S = Saffier, Smaragd, Serpentiniet
T = Turkoois, Toermalijn
U = Uvaroviet
V = Vuuropaal
W = Wilviniet
X = Xylopaal
Y = Yu (Jade)
Z = Zirkoon

Foto: Webmuseum goudenzilverweging.nl