Gewichten voor gewone weging Gewichten voor gewone weging, normaliter handelsgewichten genoemd, werden gebruikt om de massa van handelsgoederen te bepalen. Denk daarbij aan levensmiddelen, zoals groenten, fruit, aardappelen, kaas en vlees, maar bijvoorbeeld ook aan oud ijzer. Handelsgewichten werden met een redelijke nauwkeurigheid gejusteerd, dat wil zeggen: op de juiste massa gebracht. Gewichten voor goud- en zilverweging/fijne weging Vóór de invoering van het metrieke stelsel op 01-01-1820 in Nederland werd het zogeheten Troois gewicht in bepaalde delen van ons land als gewicht voor gewone weging gebruikt. Het Troois gewicht was al enkele eeuwen in gebruik voor de massabepaling van de edelmetalen goud en zilver. Ter onderscheiding van de gewichten voor gewone weging werd in ons land op Trooise gewichten voor goud- en zilverweging een Trooise of Franse lelie afgeslagen. Trooise gewichten voor goud- en zilverweging werden met een veel hogere nauwkeurigheid gejusteerd dan de gewichten voor gewone weging. Na de invoering van het metrieke stelsel per 01-01-1820 werd het Troois gewicht voor de weging van goud en zilver afgeschaft. Daarvoor in de plaats werden gewichten voor fijne weging geïntroduceerd. Dat waren in feite gewichten voor gewone weging die vanaf 01-01-1820 veel nauwkeuriger werden gejusteerd, terwijl ze met een extra aanduiding (tussen 1820 en 1870 het dubbel afgeslagen particuliere merk van de arrondissementsijker en tussen 1870 en ongeveer 1875 het dubbel afgeslagen ijkkantoornummer) tot gewichten voor fijne weging werden verklaard. Ze werden niet alleen gebruikt voor de weging van goud en zilver, maar ook van andere kostbare handelsgoederen. Medeverzamelaar Arie Appel inventariseerde in het Algemeen Rijks Archief de jaarlijkse verslagen van de ijkkantoren in de periode 1875-1906. Nieuw gekeurde objecten werden per ijkkantoor geregistreerd. Er zijn ook gegevens bijgehouden van de herkeurde objecten maar die zijn hier niet aan de orde.
Nieuw geijkte objecten in de periode 1875-1906 * Lengtematen: 168.026 stuks * Droge inhoudsmaten: 541.509 stuks * Strijkers: 64.003 stuks, daarvan zijn er misschien nog maar enkele tientallen overgebleven... * Natte inhoudsmaten: 1.246.611 stuks * IJzeren gewichten: 920.607 stuks * Messing gewichten voor gewone weging: 2.961.785 stuks * Messing gewichten voor fijne weging: 12.139 stuks * Milligramgewichten: 251.144 stuks Messing gewichten voor fijne weging * gewichten 20 en 10 kilogram voor fijne weging: 4 stuks * gewichten 5 en 2 kilogram voor fijne weging: 27 stuks * gewichten 1 kilogram t/m 1 gram voor fijne weging: 12.108 stuks * gewichten van 20 kilogram t/m 1 gram voor fijne weging: 4 + 27 + 12.108 = 12.139 stuks * gewichten voor fijne weging kleiner dan 1 gram (messing en aluminium): 251.144 stuks * totaal aantal gewichten voor fijne weging inclusief de milligrammen: 12.139 + 251.144 = 263.283 stuks Messing gewichten voor gewone weging: * gewichten 20 en 10 kilogram voor gewone weging: 92 stuks * gewichten 5 en 2 kilogram voor gewone weging: 1422 stuks * gewichten 1 kilogram t/m 1 gram voor gewone weging: 2.960.257 stuks * totaal aantal gewichten van 20 kilogram t/m 1 gram voor gewone weging: 92 + 1422 + 2.960.257 = 2.961.771 stuks * gewichten 50 en 25 kilogram voor gewone weging: 14 stuks * totaal aantal gewichten voor gewone weging inclusief de gewichten van 50 en 25 kilogram: 2.961.771 + 14 = 2.961.785 stuks Het aantal gewichten voor fijne weging inclusief de milligramgewichten en voor gewone weging samen bedraagt: 263.283 + 2.961.785 = 3.225.068 gewichten. Dat betreft alle gewichten inclusief de gewichten voor fijne weging kleiner dan 1 gram die uit messing en aluminium waren vervaardigd en de messing gewichten voor gewone weging van 50 en 25 kilogram. Om het aandeel van de messing gewichten voor fijne weging in relatie tot de messing gewichten voor gewone weging te kunnen vaststellen kunnen de gewichten voor fijne weging kleiner dan 1 gram (gewichten kleiner dan 1 gram voor gewone weging zijn er niet) en de gewichten van 50 en 25 kilogram voor gewone weging (gewichten van 50 en 25 kilogram voor fijne weging zijn er niet) buiten beschouwing worden gelaten. Het aandeel van de nieuw geijkte messing gewichten voor fijne en gewone weging wordt hieronder in percentages vermeld. Messing gewichten 20 en 10 kilogram Gewichten 20 en 10 kilogram voor fijne weging: 4 stuks Gewichten 20 en 10 kilogram voor gewone weging: 92 stuks Totaal: 4 + 92 = 96 stuks Aandeel gewichten 20 en 10 kilogram voor fijne weging: 4/96 x 100% = 4,167% Aandeel gewichten 20 en 10 kilogram voor gewone weging: 92/96 x 100% = 95,833% Messing gewichten 5 en 2 kilogram Gewichten 5 en 2 kilogram voor fijne weging: 27 stuks Gewichten 5 en 2 kilogram voor gewone weging: 1422 stuks Totaal: 27 + 1422 = 1449 stuks Aandeel gewichten 5 en 2 kilogram voor fijne weging: 27/1449 x 100% = 1,863% Aandeel gewichten 5 en 2 kilogram voor gewone weging: 1422/1449 x 100% = 98,137% Messing gewichten 1 kilogram t/m 1 gram Gewichten 1 kilogram t/m 1 gram voor fijne weging: 12.108 stuks Gewichten 1 kilogram t/m 1 gram voor gewone weging: 2.960.257 stuks Totaal: 12.108 + 2.960.257 = 2.972.365 stuks Aandeel gewichten 1 kilogram t/m 1 gram voor fijne weging: 12.108/2.972.365 x 100% = 0,407% Aandeel gewichten 1 kilogram t/m 1 gram voor gewone weging: 2.960.257/2.972.365 x 100% = 99,593% Messing gewichten gewichten van 20 kilogram t/m 1 gram Gewichten van 20 kilogram t/m 1 gram voor fijne weging: 12.139 stuks Gewichten van 20 kilogram t/m 1 gram voor gewone weging: 2.961.771 stuks Totaal: 12.139 + 2.961.771 = 2.973.910 stuks Aandeel gewichten van 20 kilogram t/m 1 gram voor fijne weging: 12.139/2.973.910 x 100% = 0,408% Aandeel gewichten van 20 kilogram t/m 1 gram voor gewone weging: 2.961.771/2.973.910 x 100% = 99,592% Kanttekeningen bij de registratie van nieuw geijkte objecten in de periode 1875-1906 Het blijft de vraag of de registratie van de nieuw geijkte objecten tussen 1875 en 1906 exact klopt. Opgeteld bedraagt het aantal geijkte nieuwe objecten 6.165.824 stuks, maar er bestaat ook een opgave van het aantal geijkte nieuwe objecten van 6.183.824 stuks, een verschil van: 6.183.824-6.165.824 = 18.000 stuks. In de totaaltelling moet dus ergens een reken- of typefout zitten... Bovendien kocht Rio Holtman in begin 2022 een essaaibalans van het fabricaat Becker's Sons te Rotterdam. In de lade lagen veel blokjes met gewichten en losse gewichten. Daarbij ook een 1 G. met het fabrieksmerk O van de firma Olland, geijkt in Utrecht met ijkkantoornummer 14 en de jaarletter n van 1902-1903. Verder nog 6 in Utrecht geijkte milligramgewichten. In de overzichten van Arie Appel is in 1902-1903 niets te vinden over de ijk van gewichten in Utrecht. Na 1891 werd er in Utrecht geen enkel gewicht meer geijkt… Conclusie Op basis van de cijfers uit de periode 1875-1906 lag van alle nieuw geijkte messing gewichten het aandeel van: * de gewichten voor gewone weging, afhankelijk van de massa, tussen 99,593% en 95,833% * de gewichten voor fijne weging, afhankelijk van de massa, tussen 0,407% en 4,167% In de periode 1875-1906 werden er dus relatief gezien weinig nieuwe gewichten voor fijne weging geijkt en in gebruik genomen. De vraag is nu hoe dit in de jaren vóór die periode en na die periode tot 1991 was. Waarom tot 1991? In 1991 kwam er een einde aan de productie van messing gewichten in Nederland. Bekend is dat de toenmalige directeur G.A. Plekker van de B.V. Haagsche Balansen & Gewichtenfabriek, toen nog gevestigd op het adres Denneweg 138-142a 2514 CL in Den Haag, in januari 1980 aan zijn zakenrelaties een brief schreef waarin hij meldde: De afdeling gewichtenproductie van ons bedrijf zal moeten worden gesloten. Onze gedachten gaan uit naar een afbouwperiode met als streefdatum 1 mei 1980. Na 1 mei 1980 verwees de heer Plekker voor de verkoop van koperen handelsgewichten naar de FA. WED. A.W. RENAUD, Molenstraat 8-10, 2611 KA Delft. Tel. 015-120733. Nader onderzoek wees uit dat de firma Wed. A.W. Renaud te Delft geen messing gewichten produceerde maar slechts verhandelde. Niet alleen bleef de B.V. Haagsche Balansen & Gewichtenfabriek na de afbouwperiode met als streefdatum 01-05-1980 nog actief met milligramgewichten, maar er werden tot in 1991 incidenteel ook nog wel messing gewichten ter ijk aangeboden. Daarmee kan het jaar 1991 worden beschouwd als het definitieve einde van de vervaardiging van messing gewichten in Nederland. Uit het voorgaande blijkt dat gewichten voor fijne weging ten opzichte van gewichten voor gewone weging/handelsgewichten in de periode 1875-1906 relatief gezien weinig voorkwamen. Als we willen weten of die conclusie ook getrokken mag worden over de periode vóór 1875 en na 1906 dienen die periodes te worden onderverdeeld in de periode van de: a Trooise gewichten voor goud- en zilverweging van vóór de invoering van het metrieke stelsel per 01-01-1820 b gewichten voor fijne weging 1820-1875 c gewichten voor fijne weging 1875-1906 waarvan de aantallen nieuw geijkte gewichten bekend zijn d gewichten voor fijne weging 1906-1991
Nu in 2022, na het meer dan 44 jaar verzamelen van gewichten, kan ik concluderen dat Trooise gewichten uit de periode a, gewichten voor fijne weging uit de periodes b en d, net als gewichten voor fijne weging uit de periode c, door verzamelaars niet echt vaak worden gevonden. Ze zijn dus vrij zeldzaam. Deze conclusie wordt niet alleen onderbouwd met de door Arie Appel geïnventariseerde cijfers uit de periode 1875-1906 maar ook met mijn bevindingen opgedaan tijdens een periode van het meer dan 44 jaar verzamelen van Nederlandse messing gewichten.
Foto’s: Webmuseum goudenzilverweging.nl
