De medicinale gewichten tussen 1820 en 1872 De medicinale gewichten tussen 1820 en 1870 In Nederland werd op 01-01-1820, conform de IJkwet d.d. 21-08-1816 (Staatsblad 34), het metrieke stelsel ingevoerd. Die maatregel gold echter niet voor de medicinale gewichten, zo blijkt uit de Koninklijke besluiten d.d. 30-11-1817 (Staatsblad no. 31) en d.d. 21-10-1819 (Staatsblad no. 52).
BESLUIT van den 30 November 1817, (Stb. no. 31), houdende toepassing van de Wet van den 21 Augustus 1816, (Staatsblad no. 34), op het Medicinaal Gewigt. In het besluit d.d. 30-11-1817 (Staatsblad no. 31) staat: In aanmerking nemende dat de onbepaalde toepassing der Wet van den 21 Augustus 1816, op de gewigten in de geneeskunde in gebruik, zoodanige zwarigheden met zich zoude voeren, welke voor de gezondheid en het leven nadeelige gevolgen zouden kunnen hebben, en welke het mitsdien van het grootste belang is dat worden voorgekomen; De letterlijke tekst van de artikelen 1 tot en met 4 luidt: Artikel 1. De medicinale gewigten zullen hare wetenschappelijke namen en wijze van onderdeeling behouden. Artikel 2. Dezelve zullen hernieuwd, en van een bestemd punt van eenheid moeten afgeleid worden, hetwelk zal zijn het Nederlandsche pond. Artikel 3. Het geneeskundig pond zal tot hetzelve staan in betrekking van drie achtste deelen, en mitsdien gelijk zijn aan drie honderd vijf-en-zeventig Nederlandsche wigtjes. Artikel 4. De invoering van het aldus hernieuwd medicinaal gewigt zal, gelijktijdig, met die der gewone maten en gewigten een aanvang nemen; zullende het na dien tijd aan geenen apotheker geoorloofd zijn zich van andere geneeskundige gewigten te bedienen. Klaarblijkelijk was men bang dat er, door het gebruik van de nieuwe gewichten bij het voorschrijven en gereedmaken van geneesmiddelen, fouten gemaakt zouden worden. Om die reden bleef er in 1820 voor apothekers of “medicijn-bereiders” een afwijkend medicinaal gewicht in gebruik. (Staatsblad 1819, No. 52.) BESLUIT van den 21sten October 1819, omtrent de inrigting van het medicinaal gewigt tot deszelfs onderscheiding van het gewoon Nederlandsch gewigt. Het besluit d.d. 21-10-1819 (Staatsblad no. 52) is opgesteld met het oog op de noodzaak dat het medicinale gewicht totaal verschillend is van het gewone Nederlandse gewicht, en dat er vanwege die reden afwijkende bepalingen vastgesteld dienen te worden met betrekking tot het medicinale gewicht. In artikel 1 van het besluit d.d. 21-10-1819 (Staatsblad 52) staat over de massa van de medicinale gewichten: 1 Het oude medicinale gewicht (1 medicinaal pond = 369,125790000 gram = 12 Troois ons) wordt per 01-01-1820 afgeschaft. 2 Het nieuwe medicinale pond wordt per 01-01-1820 aan het metrieke stelsel aangepast, de massa en de indeling worden gebaseerd op een medicinaal pond van 3/8 Nederlands pond = 375 wigtjes (gram). 3 Het medicinale pond kent vanaf 01-01-1820 de hieronder vermelde massa-indeling met de daarbij behorende, van alle andere gewichten verschillende, wetenschappelijke, voormetrieke benamingen. 1 medicinaal pond = 3/8 kilogram = 3/8 x 1000 gram = 375,000000000 gram 1 medicinaal pond = 12 ons = 96 drachme = 288 scrupel = 5760 grein 1 medicinaal ons = 8 drachme = 24 scrupel = 480 grein = 31,250000000 gram 1 drachme = 3 scrupel = 60 grein = 3,906250000 gram 1 scrupel = 20 grein = 1,302083333 gram 1 grein = 0,065104167 gram In artikel 2 van het besluit d.d. 21-10-1819 (Staatsblad 52) staat over de vorm van de medicinale gewichten en over de benaming van het medicinale pond: Alle medicinale gewichten moeten uit koper vervaardigd worden. Het medicinale pond of “libra medicinalis” en de veelvouden daarvan moeten de vorm hebben van een door het middelpunt doorgesneden bol, voorzien van een knop c.q. een halfbolvormig knopgewicht. Als massa-aanduiding moet daarop duidelijk worden “ingesneden of ingeslagen” de letters LIBR MEDIC, met daarachter een cijfer dat het aantal ponden aangeeft. De letterlijke tekst van artikel 2, die handelt over de onderdelen van het medicinaal pond; de onsen, drachmen, scrupels en greinen, luidt: De onderdeelen van het medicinaal pond, zullen dezelfde gedaante van blokken of vierkante plaatjes behouden, als van ouds bij het apothekers-gewigt in gebruik is. Met de “blokken of vierkante plaatjes, als van ouds bij het apothekers-gewigt in gebruik” worden de voormetrieke medicinale gewichten bedoeld. De grotere gewichten zijn blokgewichten in de vorm van een afgeknotte piramide met een vierkant grondvlak, terwijl de kleinere eveneens vierkante gewichten van boven naar beneden een rechte vorm hadden. De allerkleinste gewichten waren zogeheten lamelgewichten, dat wil zeggen; feitelijk dunne messing plaatjes. In artikel 3 van het besluit d.d. 21-10-1819 (Staatsblad 52) vermeldt naast de benamingen van de onderdelen van het medicinale pond ook de gewichten die een apotheker of “medicijn-bereider” verplicht ter beschikking moet hebben: Eén gewicht van 1 medicinaal pond en/of meerdere of veelvouden daarvan, opschrift conform artikel 2 Eén gewicht van 6 medicinale onsen, opschrift: UNC met daarachter het cijfer van het aantal onsen Eén gewicht van 3 medicinale onsen, opschrift: UNC met daarachter het cijfer van het aantal onsen Twee gewichten van 1 medicinaal ons, opschrift: UNC met daarachter het cijfer van het aantal onsen Noot UNC staat voor de massa-aanduiding uncia = 1 medicinaal ons. Eén gewicht van 4 drachmen, opschrift: DR met daarachter het cijfer van het aantal drachmen Eén gewicht van 2 drachmen, opschrift: DR met daarachter het cijfer van het aantal drachmen Eén gewicht van 1 drachma, opschrift: DR met daarachter het cijfer van het aantal drachmen Twee gewichten van 1/2 drachma, opschrift: DR met daarachter het cijfer van het aantal drachmen Eén gewicht van 2 scrupels, opschrift: SCR met daarachter het cijfer van het aantal scrupels Eén gewicht van 1 scrupel, opschrift: SCR met daarachter het cijfer van het aantal scrupels Eén gewicht van 1/2 scrupel, opschrift: SCR met daarachter het cijfer van het aantal scrupels Gewichten van 5, 4, 3, 2 en 1 greinen, opschrift: het aantal letters G is gelijk aan het aantal greinen Gewichten van 3/4, 1/2 en 1/4 grein, opschrift •••, •• en • Apothekers mochten zelf beslissen hoeveel gewichten ze van gehele drachmen, scrupels of greinen zouden aanschaffen. In artikel 4 van het Besluit d.d. 21-10-1819 (Staatsblad 52) staat letterlijk: Daar deze medicinale gewigten alleen geschikt zijn ten geneeskundigen gebruike in het bereiden der voorschriften van geneeskunst-oefenaren, en in het vervaardigen van pharmaceutische bereidingen, zullen apothekers, voor den inkoop hunner waren, of den verkoop daarvan in het groot, de gewone Nederlandsche gewigten moeten gebruiken. Kort samengevat; met de besluiten d.d. 30-11-1817 (Staatsblad no. 31) en d.d. 21-10-1819 (Staatsblad no. 52) behielden de medicinale gewichten na de invoering van het metrieke stelsel op 01-01-1820 met uitzondering van het medicinale pond hun bestaande, voormetrieke vorm, en hun, van alle andere gewichten verschillende, wetenschappelijke, voormetrieke benamingen van de massa-indeling. Dat duurde zelfs tot 01-01-1872! Met de invoering van het metrieke stelsel op 01-01-1820 werd het voormetrieke medicinale pijl- of sluitgewicht, waarvan overigens geen exemplaar bekend is, afgeschaft. De voormalige Oudheidskamer van het IJkwezen, later overgegaan in het per 01-12-2001 opgeheven NMI-Museum IJkwezen, bezat destijds een model van een metriek, medicinaal Nederlands sluitgewicht. Dat model is echter nooit voor invoering goedgekeurd. De medicinale gewichten uit de periode 1820-1870 moesten, evenals alle andere maten en gewichten, jaarlijks op de normale manier gejusteerd, geijkt of herijkt worden. Dat betekende dat er een particulier merk van de arrondissementsijker en een jaarletter op werd afgeslagen. Na bezwaren van de Geneeskundige Commissie werd bij Koninklijk Besluit d.d. 05-02-1826 toegestaan om de greingewichten bij de ijk en de herijk niet te stempelen c.q. van ijkmerken te voorzien. De medicinale gewichtdozen tussen 1820 en 1870 De metrieke medicinale gewichten werden in een voor de Nederlanden karakteristieke rechthoekige houten blokdoos opgeborgen. Een dergelijke blokdoos bevatte meestal het befaamde halfbolvormige “libra medicinalis”, vierkante gewichten van 6, 3, 2, 1 uncia, van 4, 2, 1 en 1/2 drachme en van 2, 1 en 1/2 scrupel. De grotere gewichten hebben een van boven naar beneden taps toelopende vorm, de kleinere gewichten een van boven naar beneden rechte vorm. De lamelvormige greinen, werden vaker in een apart met een schuifje afgesloten vakje ondergebracht. In een Nederlandse of Belgische blokdoos zat meestal ook een messing pennetje waarmee de kleinste gewichten makkelijker uit de doos genomen konden worden. De blokdozen komen ook in een ovale uitvoering voor. In een apotheek werden medicinale gewichten om praktische redenen meestal gebruiksklaar in een houten blok opgeborgen. In een dergelijke blok was het “libra medicinalis” niet altijd aanwezig, terwijl de scrupels in een lade aan de ene zijde en de greinen in een lade aan de andere zijde waren ondergebracht. De medicinale gewichten tussen 01-01-1870 en 01-01-1872 WET van den 7 April 1869, S. 57, betreffende de Maten, Gewichten en Weegwerktuigen (IJKWET) Zooals deze laatstelijk is gewijzigd bij de wet van 25 Juli 1919, S. 522. In de wet d.d. 07-04-1869 (Staatsblad no. 57) handelen alleen de artikelen 42, 43 en 44, zoals opgenomen in Hoofdstuk V, overgangsbepalingen, over de medicinale gewichten. Hieronder worden die artikelen 42, 43 en 44 nader toegelicht. In artikel 42 staat dat de invoering van het medicinale gewicht binnen twee jaar na het in werking treden van de wet d.d. 07-04-1869 (Staatsblad no. 57) geregeld zal worden. Uit artikel 44 blijkt dat die wet op 01-01-1870 in werking treedt. De invoering van het medicinale gewicht zal dus uiterlijk per 01-01-1872 geregeld worden. Artikel 42 omschrijft verder dat per 01-01-1872 het tot dan toe gebruikte medicinale gewicht zal zijn afgeschaft en dat dan ook bepaald zal zijn welke gewichten elke apotheker of tot levering van geneesmiddelen bevoegde geneeskundige verplicht ter beschikking dient te hebben. Met artikel 43 wordt de wet d.d. 21-08-1816 (Staatsblad no. 34) afgeschaft, dit echter met uitzondering van de Koninklijke besluiten d.d. 30-11-1817 (Staatsblad no. 31) inzake de toepassing van de wet d.d. 21-08-1816 op het medicinale gewicht en d.d. 21-10-1819 (Staatsblad no. 52) betreffende de regeling van het medicinaal gewicht, om dat te kunnen onderscheiden van het gewone Nederlandse gewicht. De medicinale gewichten behielden tussen 01-01-1870 en 01-01-1872, net als tijdens de periode 1820-1870, maar nu conform de artikelen 42, 43 en 44 van de wet d.d. 07-04-1869 (Staatsblad no. 57), hun vorm en hun wetenschappelijke benamingen van de massa-indeling zoals die was gebaseerd op een medicinaal pond van 3/8 Nederlands pond c.q. 375 gram. Vanaf 01-01-1870 werd er naast de jaarletter echter geen particulier merk van de arrondissementsijker meer op afgeslagen maar een ijkkantoormerk, dat was het nummer van het ijkkantoor in het typisch gevormde stempelveld. Tevens diende er een gieters-, fabrieks- of verkopersmerk op te zijn aangebracht. Medicinale gewichten uit de periode 1870-1872 komen, gezien de korte periode waarin ze zijn gefabriceerd en gebruikt, slechts sporadisch voor. Afschaffing van de medicinale gewichten per 31-12-1871 BESLUIT van den 18den November 1870, S. 178, waarbij de wet van 7 April 1869 (Staatsblad no. 57), alsmede de Koninklijke besluiten van 16 October 1869 (Staatsblad nos. 159 en 160) en 9 November 1869 (Staatsblad no. 167) toepasselijk worden verklaard op het gewigt voor geneesmiddelen, droogerijen en chemicaliën . (Zoals dit besluit is gewijzigd bij besluit van 5 Maart 1871, S. 10.) Op voordracht van de minister van binnenlandse zaken d.d. 28-10-1870, rekening houdend met de artikelen 42 en 43 van de wet d.d. 07-04-1869 (Staatsblad no. 57), betreffende de maten, gewigten en weegwerktuigen en gezien het uitvoeriger rapport van de genoemde minister d.d. 12-11-1870, is volgens dit besluit het volgende bepaald. De letterlijke tekst van artikel 1 van het besluit d.d. 18-11-1870 (Staatsblad no. 178) luidt: Met ingang van 31 December 1871 worden de Koninklijke besluiten van 30 November 1817 (Staatsblad no. 31) houdende toepassing der wet van 21 Augustus 1816 (Staatsblad no. 34) op het medicinaal gewigt, en van 21 October 1819 (Staatsblad no. 52), betreffende de inrigting van het medicinaal gewigt, ingetrokken en buiten werking gesteld, en zijn de bepalingen der wet van 7 April 1869 (Staatsblad no. 57) en van de Koninklijke besluiten van 16 October 1869 (Staatsblad no. 159), 16 October 1869 (Staatsblad no. 160) en 9 November 1869 (Staatsblad no. 167) toepasselijk op het gewigt voor geneesmiddelen, droogerijen en chemicalien. In artikel 2 van het besluit d.d. 18-11-1870 (Staatsblad no. 178) werd bepaald welke gewichten elke apotheker en tot levering van geneesmiddelen bevoegde geneeskundige, te rekenen vanaf 31-12-1871, op plaatsen waar geneesmiddelen bereid of verkocht worden, verplicht is ter beschikking te hebben.
Uiteindelijk werd het besluit d.d. 18-11-1870 (Staatsblad no. 178) bij het besluit d.d. 05-03-1871 (Staatsblad no. 10) gewijzigd. Het laatstgenoemde besluit bepaalde dat met ingang van 31-12-1871 het afwijkende medicinale gewicht werd afgeschaft, het besluit schreef vanaf die datum het gebruik van metrieke gewichten als medicinale gewichten voor. Medicinale gewichten 1820-1858, in de Zuidelijke Nederlanden / België Vóór de scheiding van 1830 was België onderworpen aan de Nederlandse IJkwet d.d. 21-08-1816 (Staatsblad no. 34). In 1830 vond in België de zogeheten Belgische revolutie, opstand ofwel omwenteling plaats. Dat was de burgerlijke revolutie tegen koning Willem I die op 04-10-1830, toen het Voorlopig Bewind van de Zuidelijke Nederlanden de onafhankelijkheid uitriep, tot de onafhankelijkheid van België leidde.De Belgische Wet d.d. 18-06-1836 vermeldt in artikel 2: “Tot dat er anders door eene wet in voorzien zij, zullen de voorgaande beschikkingen tot de medicinale gewigten tegenwoordig in ‘t gebruik zijnde, niet toepasselijk zijn”. Artikel 4 van genoemde wet vermeldt dat het gebruik van de benamingen die bij de Nederlandse IJkwet d.d. 21-08-1816 (Staatsblad no. 34) werden toegelaten, als een niet te beboeten overtreding zal worden beschouwd. Met een wet uit 1855 werd tenslotte het decimale metrieke stelsel definitief ingevoerd en werd het gebruik van metrieke gewichten verplicht gesteld. Voor de medicinale gewichten gold dat echter nog niet. De oude medicinale gewichten mochten nog gebruikt worden totdat de nieuwe pharmacopoea of farmacopee (het apothekershandboek, artsenijboek, apothekersboek, geneesmiddelenboek of handboek over de bereiding van geneesmiddelen) gepubliceerd werd. De publicatie van de nieuwe farmacopee werd geregeld bij de wet van 1858 en een Koninklijk besluit van 1860. Daarbij werd het gebruik van het decimale metrieke stelsel voortaan ook verplicht gesteld voor apothekers en geneesheren.
