Knopgewicht
Ongeijkt knopgewicht voor fijne weging, afkomstig uit De Munt te Utrecht, later geijkt als handelsgewicht voor fijne weging.
Onbekend
5. NO Het opschrift is in het messing gegraveerd
5 Nederlandse oncen = 500 gram
498,7 gram
In het verdiept liggende grondvlak zijn rechts van de dubbel afgeslagen arrondissementsijkersmerken de jaarletters g 1851 en h 1852 afgeslagen (2x) Op de kraag zijn de volgende jaarletters afgeslagen: i 1853 k 1854 l 1855 m 1856 n 1857 o 1858 p 1859 q 1860 r 1861 s 1862 t 1863 u 1864 v 1865 w 1866 x 1867 з 1868 (16x) Op het gewichtlichaam zijn de volgende jaarletters afgeslagen: A 1869 B 1870 C 1871 D 1872 E 1873 L 1878 N 1879 P 1880 Q 1881 R 1882 S 1883 T 1884 U 1885 V 1886 X 1887 Y 1888 Z 1889 a 1890 b 1891 c 1892 d 1893 f 1894-1895 g 1896-1897 h 1898-1899 k 1900-1901 n 1902-1903 p 1904-1905 q 1906-1907 r 1908-1909 s 1910-1911 t 1912-1913 (31x) Het gewicht is dus 49x bijna onafgebroken geijkt vanaf de jaarletter g 1851 t/m de jaarletter t 1912-1913. Alleen de jaarletters G 1874, H 1875, J 1876 en K 1877 ontbreken Het gewicht bewijst dat volgens het Reglement op de maten en gewichten d.d. 06-11-1912, dat op 01-07-1913 in werking trad, te lichte gewichten zonder justeermogelijkheid bij de aanbieding voor herijk werden afgekeurd Uit de op het gewicht afgeslagen jaarletters blijkt namelijk dat het gewicht voor het laatst is goedgekeurd met de jaarletter t van 1912-1913 Na 01-07-1913, waarschijnlijk bij aanbieding voor herijk in 1914, werden er twee afkeuringsmerken afgeslagen: één op de knop en één over de laatste jaarletter t van 1912-1913 heen
De jaarletter g van 1851
De jaarletter t van 1912-1913
49x
De dubbel afgeslagen arrondissementsijkersmerken in het verdiept liggende grondvlak zijn de merken van één van de Amsterdamse arrondissementsijkers: F.J. Stamkart (1835-1867), J.G.E.G. Stierling (1825-1861) of L.J. Ulman (1828-1856). Het gewicht is dus voor fijne weging goedgekeurd.
Wanneer messing gewichten bij de ijk aan de voorschriften voldeden, werden ze voorzien van de lopende jaarletter en van tenminste één particulier merk van de arrondissementsijker die de keuring had verricht. Het kwam voor dat het eigen merk van de betreffende ijker bij de aanbieding voor herijk van een elders geijkt gewicht niet op het gewicht was afgeslagen. Bijvoorbeeld omdat: * de aanbieder uit een ander arrondissement afkomstig was. * de ijker naar een ander arrondissement was overgeplaatst. Het gewicht moest dan, bij goedkeuring, opnieuw van het merk van de arrondissementsijker en van een lopende jaarletter worden voorzien. Op gewichten kunnen dus merken van meerdere arrondissementsijkers voorkomen. Het afslaan van het nieuwe merk van de arrondissementsijker was geen vaststaande afspraak of regel en na verloop van tijd hield men zich daar niet meer aan. Bij de herijk door dezelfde ijker werd enkel een nieuwe jaarletter afgeslagen. Conform het Koninklijk Besluit d.d. 20-12-1821 (Staatsblad no. 24) Artikel 3 sloeg de arrondissementsijker die de verificatie had verricht bij de eerste ijk op gewichten voor gewone weging, als een gewicht aan de voorschriften voldeed, éénmaal zijn particuliere merk en een jaarletter af. Op de nauwkeuriger gejusteerde gewichten voor fijne weging sloeg de arrondissementsijker, als onderscheid met de handelsgewichten/gewichten voor gewone weging, tweemaal zijn particuliere merk naast elkaar af, gevolgd door de lopende jaarletter. Dat er op dit knopgewicht oorspronkelijk geen arrondissementsijkersmerk en geen jaarletter is afgeslagen omdat het toen een ongeijkt knopgewicht voor fijne weging afkomstig uit De Munt te Utrecht was blijkt uit het volgende. Het Koninklijk Besluit d.d. 20-12-1821 (Staatsblad no. 24) omvatte ‘eene instructie voor de arrondissements-ijkers, betreffende hun toezigt over, en hunne visitatie en examinatie van de gewigten, in gebruik op ’s Rijks munten, de kantoren van waarborg der gouden en zilveren werken en alle daaronder ressorterende personen’. De daaronder ressorterende personen waren: ‘de goud- en zilver-smeden, juweliers, kasthouders, horologiemakers en andere in gouden en zilveren werken handeldrij-vende personen, mitsgaders de beleenbankhouders, essaijeurs der commercie en specie-handelaars’. Het Koninklijk Besluit d.d. 20-12-1821 (Staatsblad no. 24) vermeldde in Artikel 2 over de hierboven genoemde gewichten: ‘zullen alzoo ter onderscheiding van die welke in alle andere handelingen gebruikt worden, boven en behalve de letters N.P. (Ned. pond), N.O. (Ned. once), N.L. (Ned. lood) en N.W. (Ned. wigtje), ook de cijfers dragen, uitdrukkende in decimale berekening, het respective getal wigtjes, als: 1000, 500, 200, 100, 50, 20, 10, 5, 2 en 1.’ Dit Artikel 2 werd in de praktijk niet altijd strikt nageleefd. Zo werden de cijfers die het aantal wigtjes aangeven over het algemeen wel op de voor handelsdoeleinden gebruikte gewichten voor fijne weging aangebracht. Op gewichten voor fijne weging, die niet voor handelsdoeleinden maar voor speciale doeleinden werden gebruikt, gebeurde dat niet consequent. Op de ongeijkte gewichten voor fijne weging, zoals die bij De Munt in gebruik waren, werd het aantal wigtjes vaak niet aangegeven. Deze gewichten waren voorzien van een standring en een justeerkamer, die was afgesloten met een speciale justeerschroef: een grote iets bolle schroefkop waarin op enige afstand van elkaar twee gaatjes waren geboord. Dit is een zogeheten ‘spanner drilled tamper proof screw head’ ofwel een speciaal geboorde, sabotage bestendige schroefkop waarop alleen een bepaalde (speciaal daarvoor vervaardigde?) schroefsleutel past. Op die manier werd voorkomen dat de massa van het gewicht door onbevoegde personen kon worden gewijzigd. Tussen 1820 en 1870 werden er handelsgewichten geproduceerd waarop door de fabrikant de massa-aanduidingen NPK, NP, NO, NL of NW waren aangebracht. Eventueel met daarbij de cijfers die het aantal wigtjes aangaven. Dergelijke gewichten werden, conform het Koninklijk Besluit d.d. 20-12-1821 (Staatsblad no. 24) Artikel 2, altijd gemaakt voor fijne weging. Ze waren pas officieel geschikt als handelsgewichten voor fijne weging nadat de arrondissementsijker ze nauwkeurig had gejusteerd en daarin, conform artikel 3 van het genoemde Besluit, twee keer zijn particuliere merk en de dan geldende jaarletter had afgeslagen. Gewichten met een hol gefreesd of verdiept liggend grondvlak zijn nooit voor handelsdoeleinden vervaardigd, ze waren altijd als ongeijkte gewichten voor fijne weging bij De Munt in gebruik. Toch is dit gewicht met een verdiept liggend grondvlak, dat als gewicht voor fijne weging bij De Munt in gebruik is geweest, in 1983 aangetroffen/ gevonden. Het werd destijds al beschreven op de blz. 228 t/m 230 van het Vademecum van de Nederlandse gewichten, geschreven door Jan Bot van de Oudheidskamer van het IJkwezen en verzamelaar Ad van Diest. Dat het gewicht een ongeijkt knopgewicht voor fijne weging afkomstig uit De Munt te Utrecht is geweest dat later is geijkt als handelsgewicht voor fijne weging blijkt uit de volgende kenmerken: * Het model met de hals die naadloos overgaat in de kraag van het gewicht * Het gegraveerde opschrift * Het verdiept liggende grondvlak zodat het gewicht feitelijk op een standring staat om zo plaats te bieden aan de justeerschroef * De justeeropening in de onderzijde die is afgesloten met de nog aanwezige justeerschroef met een platte schroefkop waarin op enige afstand van elkaar twee gaatjes zijn geboord. Later is het gewicht geijkt als handelsgewicht voor fijne weging. Vermoedelijk is toen alle lood uit de justeeropening verwijderd en is het gewicht op massa gebracht met loden justeringen in het grondvlak: * Vijf justeringen op het grensvlak van de justeerschroef en het grondvlak die zodanig zijn aangebracht dat de justeerschroef niet meer losgedraaid kon worden * Twee justeringen in de beide gaatjes van de justeerschroef * Twee justeringen in het verdiept liggende grondvlak buiten de justeerschroef Opmerkelijk is dat de dubbele afslag van de arrondissementsijkersmerken en de eerste jaarletters afgeslagen zijn op het verdiept liggende grondvlak. Waarschijnlijk heeft de ijker daarmee willen aangeven dat het gewicht niet na de keuring was uitgefreesd.
n.v.t. / Collectie W
Webmuseum goudenzilverweging.nl
