Dubbelconisch blokgewicht
Gewicht ten behoeve van goud- en zilverweging
Onbekend
n.v.t.
De berekende massa is 2 ons van het gilde van Sint-Elooi te Gent = 54,698 gram
Gezien de afslag van het Bourgondisch kruis met de sierlijk gesmede Bourgondische vuurslag, betreft het een gewicht voor goud- en zilverweging Gents handelsgewicht (diverse bronnen vermelden verschillende massawaarden) 100 kilogram = 230,5 Gents pond 1 Gents pond = 100000/230,5 = 433,839479392 gram = 433,839 gram 1/16 Gents pond = 1 Gents ons = 433,839479392/16 = 27,114967462 gram = 27,115 gram 1/8 Gents pond = 2 Gents ons = 433,839479392/8 = 54,229934924 gram = 54,230 gram
1 Gents pond = 433,253 gram 1/16 Gents pond = 1 Gents ons = 433,253/16 = 27,0783125 gram = 27,078 gram 1/8 Gents pond = 2 Gents ons = 433,253/8 = 54,156625 gram = 54,157 gram
De berekende massawaarden betreffen het Gents handelspond en niet het pond voor goud- en zilverweging, deze berekende massawaarden zijn voor dit gewicht om die reden irrelevant Bovendien werden handelsgewichten te Gent niet geijkt door de ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht Gents gewicht voor goud- en zilverweging Voor goud- en zilverweging werd in Gent ook het Frans Troois pond gehanteerd 1 Frans Troois pond = 489,505846600 = 489,506 gram 1 Frans Trooise mark = 489,505846600/2 = 244,752923300 gram = 244,753 gram 1/16 Frans Troois pond = 1 Frans Troois ons = 489,505846600/16 = 30,594115413 gram = 30,594 gram 1/8 Frans Troois pond = 2 Frans Troois ons = 489,505846600/8 = 61,188230825 gram = 61,188 gram
Gezien de gewogen massa van 51,7 gram is het verschil met deze berekende massa te groot
Eligius van Noyon/Sint-Elooi/Sint-Eloy (* Chaptelat bij Limoges tussen 588 en 590 † Noyon aan de Oise 01-12-660) is een christelijke heilige Hij is de patroonheilige van onder meer goud- en zilversmeden/edelsmeden, van smeden in het algemeen, van hoefsmeden, slotenmakers, metaalbewerkers, muntmeesters, muntenverzamelaars, graveurs en horlogemakers
In Gent kende men het pond van het gilde van Sint-Elooi met een massa van 437,586 gram 1 Pond Sint-Elooi = 437,586 gram 1/16 pond Sint-Elooi = 1 ons Sint-Elooi = 437,586/16 = 27,349125 gram = 27,349 gram 1/8 pond Sint-Elooi = 2 ons Sint-Elooi = 437,586/8 = 54,69825 gram = 54,698 gram
51,7 gram Waarschijnlijk was de massa van het gewicht oorspronkelijk niet 51,7 gram maar 54,698 gram De gewogen massa bedraagt ten opzichte van de berekende massa van 2 ons van het gilde van Sint-Elooi te Gent: 51,7/54,698 x 100% = 94,519% van de oorspronkelijke massa Het massaverlies is dus: 100% - 94,519% = 5,481%
Bourgondische vuurslag Een solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag werd als goedkeuringsmerk gevoerd: * Vanaf 16-02-1509 door de bij de Munt te Brussel benoemde ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Zuidelijke Nederlanden * Vanaf 19-08-1523 door de ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden Op 19-08-1523 werd Leonhard van de(r) Gheere (I) door Keizer Karel V aangesteld als eerste ijk- en justeermeester-generaal van het Troois gewicht over de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden Hij woonde in Antwerpen en bekleedde deze functie vanaf 19-08-1523 tot circa 1577
Vanaf 1523 voerden overigens veel ijk- en justeermeesters-generaal de Bourgondische vuurslag in hun merkteken Jaarletters Op de door de ijk- en justeermeesters-generaal goedgekeurde Trooise gewichten werd in de Zuidelijke Nederlanden en in de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden gebruik gemaakt van een jaartal of een jaarletter Het boek 2000 jaar gewichten in de Nederlanden (uit 1980) vermeldt op blz. 40 dat er toen over de jaarletters uit de Zuidelijke Nederlanden helaas nog weinig met zekerheid bekend was Dat is nog steeds het geval De datering van de op het gewicht afgeslagen jaarletters D en E is daarom niet met zekerheid aan te geven
Op basis van wat hiervoor over het gebruik van een solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag als goedkeuringsmerk is geschreven kan worden verondersteld dat: * Vanaf 16-02-1509 de volgorde van de Trooise jaarletters in de Zuidelijke Nederlanden was: A 1509 / B 1510 / C 1511 / D 1512 / E 1513 / F 1514 / G 1515 / H 1516 etc. * Vanaf 19-08-1523 de volgorde van de Trooise jaarletters in de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden was: A 1523 / B 1524 / C 1525 / D 1526 / E 1527 / F 1528 / G 1529 / H 1530 etc. Het is ook mogelijk dat de reeks van de Trooise jaarletters waarmee in 1509 werd begonnen toen is voortgezet
De jaarletter D van 1512/1526?
De jaarletter E van 1513/1527?
2x
Aangezien het Troois gewicht niet alleen bij de Munt, maar ook in de goud-, zilver- en geldhandel werd gebruikt was goed toezicht op de Trooise gewichten voor de overheid natuurlijk van het grootste belang
In de Zuidelijke Nederlanden probeerden meerdere vorsten, overigens zonder veel succes, het toezicht op het Troois gewicht door middel van incidentele ordonnanties te regelen Keizer Maximiliaan van Oostenrijk (1459-1519), Philips de Schone (1478-1506) en Keizer Karel V (1500-1558) schreven het gebruik van het Troois gewicht aan goudsmeden en juweliers voor, wezen standaarden aan waarnaar de gewichten moesten worden gejusteerd en troffen al maatregelen met betrekking tot het toezicht op het Troois gewicht
In de periode vóór 1523 deed het Troois gewicht zijn intrede in onze streken en vaardigde men regels uit om ervoor te zorgen dat het Troois gewicht voor goud- en zilverweging ingevoerd zou gaan worden
Een ordonnantie van 16-02-1509 bepaalde dat een solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag als goedkeuringsmerk van de bij de Munt te Brussel benoemde ijkmeesters-generaal van het Troois gewicht over de Zuidelijke Nederlanden werd ingevoerd, de vuurslag mocht uitsluitend door de ijk- en justeermeester-generaal afgeslagen worden
Op 19-08-1523 werd de in Antwerpen wonende Leonhard van de(r) Gheere (I) door Keizer Karel V aangesteld als eerste ijk- en justeermeester-generaal van het Troois gewicht over de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden, hij bekleedde deze functie vanaf 19-08-1523 tot circa 1577 Karel V verleende hem daarmee het privilege om ‘de Trooische gewichten naar de gewichten, liggende in de Kamer van Rekeningen te Brussel, voor zijne landen van herwaartsover alleen te mogen ijken en teekenen, zonder dat zulks aan een ander vergund is’ Ook stond Karel V alleen hem toe, om de Keulse gewichten daar te mogen ‘justeren ende teekenen’
In de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden mochten vanaf 19-08-1523 alleen de ijk- en justeermeesters-generaal een solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag als goedkeuringsmerk voeren
Uit de afbeeldingen 19 t/m 33 op de blz. 40, 41 en 42 van het boek 2000 jaar gewichten in de Nederlanden blijkt dat veel ijk- en justeermeesters-generaal in de Zuidelijke Nederlanden de Bourgondische vuurslag ook daadwerkelijk in hun merkteken voerden Dat gold voor de eerste ijk- en justeermeester-generaal over de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden, Leonhard van de(r) Gheere (I) en voor veel van de na de bezetting van Antwerpen door de Spanjaarden in 1585 in de Zuidelijke Nederlanden aangestelde provinciale ijk- en justeermeesters-generaal over Brabant, Vlaanderen en Artesië (Artois) De vuurslag duidde op hun waardigheid als ijk- en justeermeester-generaal
Gedurende de periode 1509 tot 1523, toen er in onze streken regels werden uitgevaardigd om ervoor te zorgen dat het Troois gewicht voor goud- en zilverweging ingevoerd zou gaan worden, werd naast andere gewichtstelsels ook het pond van het gilde van Sint-Elooi te Gent voor goud- en zilverweging gebruikt De verscheidene gewichtstelsels, waaronder ook het pond van het gilde van Sint-Elooi te Gent, werden vanaf 16-02-1509 tot circa 1700 door de ijk- en justeermeester-generaal met een solitair afgeslagen vuurslag geijkt Vanaf 19-08-1523 mocht alleen de ijk- en justeermeester-generaal overigens de Trooise gewichten en ‘bij uitsluiting’ ook nog de Keulse gewichten justeren en ijken
Waarschijnlijk is de op dit gewicht solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag: * het merk van één van de vanaf 16-02-1509 door de bij de Munt te Brussel benoemde ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Zuidelijke Nederlanden * het merk van Leonhard van de(r) Gheere (I), de op 19-08-1523 benoemde ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden, hij was vanaf 19-08-1523 tot circa 1577 in functie
Op het gewicht is het kruis van Bourgondië met de Bourgondische vuurslag afgeslagen Vuurslag/vuurijzer/vuurstaal/staal/brandstaal of furison De vuurslag was een stuk gehard metaal waarmee vonken uit een vuursteen geslagen konden worden In de late middeleeuwen kreeg de vuurslag zijn karakteristieke vorm: het geharde metaal werd aan beide zijkanten uitgesmeed tot een handgreep met twee openingen In de beide openingen konden twee vingers worden gestoken om de vuurslag vast te houden Op die manier konden de vonken met grote kracht uit een vuursteen worden geslagen Met de vonken liet men vervolgens vuur opvlammen in mos, gedroogd hout, geschroeid linnen of ander licht ontvlambaar/ontgloeibaar materiaal Dat materiaal werd ook wel tondel, tonder of tintel genoemd: een licht ontgloeibare stof, meestal bestaande uit de geprepareerde hoed van de tondelzwam of uit de gedoofde kool van een weefsel Bourgondische vuurslag In de late middeleeuwen werd de vuurslag in de politieke propaganda van de hertogen van Bourgondië een veelgebruikt beeldend element De symboliek van de vuurslag was overduidelijk: de met een vuurslag uit vuursteen geslagen vonken konden de aanzet voor een vuur vormen dat tot een reusachtige, verzengende vlammenzee kon leiden Een dergelijk symbool paste precies bij de Bourgondische dynastie die probeerde haar macht via een agressieve expansiepolitiek te vergroten, het Bourgondische Huis moest immers het machtsmiddelpunt van een groot, westers rijk gaan vormen De kleine vuurslag symboliseerde zo de expansiedrang van de Bourgondiërs, het werd destijds als een logo gebruikt en overal afgebeeld Toen Philips de Goede, hertog van Bourgondië, in het jaar 1430 te Brugge zijn roemruchte Orde van het Gulden Vlies in het leven riep om eenheid in zijn grote rijk te bewerkstelligen, werd de vuurslag tevens één van de symbolen van deze ridderorde en bleef dat tot op de dag van vandaag Maalkruis/schuinkruis/Andreaskruis Het maalkruis of schuinkruis is een uit twee schuingeplaatste/diagonale gladde balken bestaand schuinstaand kruis, zoals de letter X, het wordt ook wel Andrieskruis, Sint Andrieskruis, of Andreaskruis genoemd Het maalkruis en het Sint-Andrieskruis zijn in hun verschillende varianten een heraldisch symbool van feodale macht die hun betekenis en oorsprong in het ‘maalrecht’ vinden Wie het recht had om een molen te bezitten of om te malen gebruikte als symbool de rijn/het molenijzer De rijn is een meestal uit vier takken bestaand in het hart van de bovenste draaiende molensteen aangebracht ijzer dat door de molenas werd aangedreven en de bovenste molensteen deed ronddraaien Anders gezegd: de rijn is de verbinding tussen de bovenste molensteen en de as waarmee die wordt aangedreven Ter verduidelijking: in een koppel molenstenen zit de rijn aan de binnenkant van de bovenste molensteen
Het Andreaskruis dankt zijn naam aan de apostel Andreas. hij zou aan een dergelijk diagonaal kruis zijn gekruisigd en de marteldood zijn gestorven Kruis van Bourgondië/Bourgondisch kruis Het kruis van Bourgondië/het Bourgondisch kruis wordt vaak verward met het Andreaskruis De beide kruizen lijken enigszins op elkaar omdat het alle twee schuingeplaatste kruizen zijn
Het Bourgondisch kruis is in de heraldiek een schuingeplaatst kruis dat oorspronkelijk bestond uit twee, de één over de ander gelegde, knoestige stokken, soms laurierstokken genoemd, die later mooi gestileerd werden en waarvan ieder einde vaak in twee horens of krullen uitliep of in breed uitlopend omkrullend loofwerk eindigde In feite is het Bourgondisch kruis een zaagtandige vorm van het uit twee schuingeplaatste gladde balken bestaande Andreaskruis
Het Bourgondisch kruis en het Andreaskruis worden zo vaak met elkaar verward dat zelfs de Nederlandse Hoge Raad van Adel de kruisen bij het instellen van de Militaire Willems-Orde en het toekennen van een gemeentewapen verwarde In de gemeente Sliedrecht voerde men van 1816 tot 1987 een groot-uitgeschulpt schuinkruis dat door de Hoge Raad van Adel voor een Bourgondisch kruis werd gehouden Er zijn twee redenen voor deze verwarring, die in de literatuur nog steeds voortduurt: * De hertogen van Bourgondië voerden in hun vaandels een rood, groot-uitgeschulpt schuin kruis * De beschermheilige van de hertogen was Sint Andreas, wiens gladde kruis conform de letter X gekanteld is In de Militaire Willems-Orde heeft de spraakverwarring ervoor gezorgd dat de eretekens meer dan een eeuw lang een verkeerd kruis bevatten
Onder Karel de Stoute werd het Bourgondisch kruis in vanen op blauw en onder Karel V en Filips II op rood gevoerd Soms staat er een gouden vuurslag op het snijpunt Dit embleem was het rechtssymbool van de Bourgondische Kreits en van de vorst zelf
De Bourgondische Kreits (Duits: Burgundischer Kreis, dat wil zeggen Bourgondische Kring) was één van de tien kreitsen binnen het Heilige Roomse Rijk, te weten de kreits die vanaf 1512 de gewesten van de Habsburgse Nederlanden en de Franche-Comté omvatte
Een kreits, Duits: Reichskreis, was een regionale groep staten binnen het Heilige Roomse Rijk De eerste indeling in Kreitsen dateerde van 1500 In 1512 werd de Bourgondische Kreits afgesplitst van de Nederrijns-Westfaalse Kreits De kreits omvatte alle landen ten westen van Utrecht en Gelre en ten westen en ten zuiden van de Maas In 1549 werden de Habsburgse gebieden binnen de Kreits door een Pragmatieke Sanctie een door de Habsburgse dynastie bezeten dynastieke eenheid die door latere historici de Zeventien Nederlanden werd genoemd Bourgondisch kruis/Bourgondische vuurslag als symbolen van Bourgondië en de Nederlanden Het Bourgondisch kruis met de sierlijk gesmede Bourgondische vuurslag werden de symbolen van Bourgondië De vuurslag kan ook in andere uitvoeringen heel sierlijk gekruld zijn zoals in: * Het kruis van Bourgondië, met kroon, vuurslag en Gulden Vlies * De keten van de Orde van het Gulden Vlies waarvan de schakels bestaan uit vuurslagen
Sommige bronnen merken op dat de vuurslag met een liggende B-vorm duidt op de B van Bourgondië of dat die vorm te maken zou hebben met de Bourgondische smeden
In de 15e eeuw was het aanbrengen van de vuurslag een teken van verbondenheid met Bourgondië en van politieke eenheid van de Nederlanden In zijn boek Metseltekens in West-Vlaanderen en Noord-Frankrijk citeert de auteur Geert Hoornaert de historicus Henri Pirenne als volgt: ‘Il a servi d’emblème national aux provinces belges (‘Belgische’ in de zin van Nederlandse provincies)… qu’il en a été si longtemps de leur unité politique’ Vrij vertaald betekent dit: ‘Het (= de vuurslag) diende als het nationale embleem/symbool van de Belgische provincies (Belgische in de zin van Nederlandse provincies) ... dat het zo lang heeft geduurd met hun politieke eenheid’ Datering van het gewicht In eerste instantie werd verondersteld dat er gerechtvaardigd geconcludeerd kon worden dat dit gewicht als vroeg 16e eeuws te dateren is, specifieker aangeduid: tussen 1509 en 1523 Daarbij werd van de hypothese uitgegaan dat een solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag als goedkeuringsmerk vanaf 16-02-1509 werd gevoerd door de bij de Munt te Brussel benoemde ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Zuidelijke Nederlanden
Vanaf 19-08-1523 gebeurde dat echter ook door de ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden
Vanaf 1523 voerden overigens veel ijk- en justeermeesters-generaal de Bourgondische vuurslag in hun merkteken
Bovendien wees Rio Holtman erop dat er nogal wat tot circa 1700 te dateren muntgewichten bekend zijn waarop als controlemerk een solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag is afgeslagen Daarmee werd de conclusie van een datering tussen 1509 en 1523 ontkracht
De invoeringsdatum van een solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag als goedkeuringsmerk is gezien de ordonnantie van 16-02-1509 op 1509 te stellen, de einddatum, gezien de afslagen op muntgewichten tot circa 1700/rond 1700
Op basis van die informatie valt het getoonde en beschreven gewicht in ieder geval te dateren tussen 1509 en circa 1700
De dubbelconische vorm van het gewicht pleit echter voor een datering uit de eerste helft van de 16e eeuw
Een datering uit de eerste helft van de 16e eeuw strookt met de eerdere conclusie dat de op dit gewicht solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag waarschijnlijk: * het merk is van één van de vanaf 16-02-1509 door de bij de Munt te Brussel benoemde ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Zuidelijke Nederlanden * het merk is van Leonhard van de(r) Gheere (I), de op 19-08-1523 benoemde ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht over de Verenigde Zeventien Provinciën/de Verenigde Nederlanden, hij was vanaf 19-08-1523 tot circa 1577 in functie
Op basis van de dubbelconische vorm en de solitair afgeslagen Bourgondische vuurslag lijkt een datering uit de eerste helft van de 16e eeuw gerechtvaardigd
Meer informatie over de ijk- en justeermeesters-generaal over de Zuidelijke Nederlanden is te vinden onder www.goudenzilverweging.nl > Documentatie > Overzicht ijk- en justeermeesters-generaal van het Troois gewicht in de Nederlanden
Meer informatie over de ontwikkeling van het Hollands Troois gewicht in de Nederlanden is te vinden onder www.goudenzilverweging.nl > Documentatie > Troois gewicht 3; de ontwikkeling van het Hollands Troois gewicht in de Nederlanden
n.v.t. / Collectie W
Foto’s 1: voorzijde van het gewicht met de jaarletters D, E en het kruis van Bourgondië met de Bourgondische vuurslag. Webmuseum goudenzilverweging.nl Foto 2: keerzijde van het gewicht Webmuseum goudenzilverweging.nl Foto 3: het kruis van Bourgondië met de Bourgondische vuurslag op de voorzijde van het gewicht. Webmuseum goudenzilverweging.nl Foto 4 het kruis van Bourgondië. https://stringfixer.com/nl/Cross_of_Burgundy Foto 5 het heraldisch juiste kruis van Bourgondië. https://nl.wikipedia.org/wiki/Bourgondisch_kruis Foto 6 het kruis van Bourgondië met kroon, vuurstaal en Gulden Vlies. https://stringfixer.com/nl/Cross_of_Burgundy Foto 7 Vuurslag met twee vuurstenen, datering 1630-1750. Amsterdam Pipe Museum.
